प्रा. राम ताकवले गौरवग्रंथामध्ये माझा लेख समाविष्ट केल्याबद्दल संपादकांचे मी मन:पूर्वक आभार मानतो. शिष्य, अनुयायी, सहशोधक अशा अनेक नात्यांनी ताकवले सरांशी माझे ऋणानुबंध उत्तरोत्तर वृद्धिंगत होत आले आहेत. त्यामुळे या गौरवग्रंथासाठी कृतज्ञतापर लेखन करणं हे माझं केवळ कर्तव्यच नसून माझ्यासाठी तो अतिशय आनंददायक अनुभव आहे.
हा लेख म्हणजे सरांच्या चरित्राचा आलेख नाही. त्यांच्या विविध पदांवरील कारकीर्दींचा, त्यांनी आखलेल्या धोरणांचा लेखाजोखा नाही. त्यांनी घेतलेल्या महत्त्वपूर्ण निर्णयांचा आढावा नाही. त्यांच्या जीवनातील महत्त्वाचे क्षण, प्रसंग, आठवणी यांचा ठेवाही नाही. त्यांनी केलेल्या विपुल लेखनाचं हे परिशीलन नाही किंवा विविध सभा, चर्चा, परिसंवाद, इ. मधून त्यांनी मांडलेल्या विचारांचं समीक्षणही नाही.
गेल्या ३५ वर्षांत त्यांचा शिक्षणविचार विकसित होताना मी पहात आहे. त्याचं जे दर्शन मला त्यांच्या प्रत्यक्ष कृतींमधून अनुभवता आलं तेवढंच इथे मांडलं आहे. ‘शब्द असत्य सांगू शकतात; पण कृतीतून मात्र सत्यच प्रकटते’ असं कृतीचं माहात्म्य महात्मा गांधींनी सांगितलं आहे. त्याच वाटेनं जाण्याचा हा प्रयत्न. माझ्या अनुभवांच्या खिडकीतून आणि सरांच्या प्रत्यक्ष कृतींच्या प्रकाशात त्यांच्या विचारविश्र्वाचं जे दर्शन घडलं ते इथे मांडलंय. हा विचार क्रमाक्रमाने परिपक्व होत जात समाजविकासकेंद्री कसा झाला त्याचा हा शोध आहे. त्यांच्या शिक्षण विचाराच्या अवकाशाची व्याप्ती आणि खोली प्रचंड आहे. ती माझ्या अनुभवांच्या आणि आकलनाच्या छोट्याशा झोळीत जेवढी मावली तेवढीच या लेखात मांडली आहे. वाचनाच्या ओघात या शिक्षण विचाराची मर्यादा जाणवली तर ती त्या अवकाशाची नसून माझ्या झोळीची आहे हे सुजाण वाचकांना सांगायलाच हवे का?

सरांचे माझ्यासारखे असंख्य चाहते, शिष्य, अनुयायी आणि सहकारी आहेत. सरांच्या शिक्षणविचाराचे दर्शन घडवणा-या कृतींचे अनुभव त्यांच्याकडेही विपुल प्रमाणात असतील. ते व्यक्त करण्याची प्रेरणा त्यांना माझ्या लेखाने मिळाली तर सरांच्या शिक्षणविचाराचं जे अनुभवजन्य चित्र या लेखात मी काढलंय त्यातील मोकळ्या जागी योग्य रंग भरले जातील. त्यामुळे ते चित्र अधिक सुंदर आणि परिपूर्ण होईल. त्यातून पुढील अभ्यासकांची अधिक सोय होईल. शिक्षणक्षेत्रातील भावी प्रयोगवीरांना स्फूर्ती मिळेल. समाजविकासासाठी झटणा-या कार्यकर्त्यांना प्रेरणाही मिळेल.
सरांच्या केवळ शिक्षणविचाराचा शोध माझ्यापरीनं या लेखात घेतला आहे. त्या विचारांचा माझ्यावर विलक्षण प्रभाव आहे. पण त्यापलीकडे जाणारं त्यांचं सुसंस्कृत व्यक्तिमत्त्व किती नम्र, संयत, संवेदनाशील, निर्भय, निरागस आणि पारदर्शक आहे हे सर्वजण जाणतात. त्या व्यक्तिमत्त्वाचा माझ्या भावविश्र्वावरील प्रभावही दिवसेंदिवस वाढत आहे. विचारविश्र्वाप्रमाणेच त्या भावविश्र्वातील प्रभावालाही कधी शब्दरूप देता आलं तर प्रस्तुत लेखनातला आनंद द्विगुणित होईल.1975-76 सालची गोष्ट. मी पदार्थविज्ञान विषयात एस्.वाय्.बी.एस्सी. वर्गात शिकत होतो. पुणे विद्यापीठाने तेव्हा प्रा. राम ताकवले यांच्या पुढाकारातून शिक्षणप्रणाली आणि मूल्यमापनात आमूलाग्र सुधारणा करण्याचा निर्णय घेतला होता. प्रश्र्नपेढीचा (Question Bank) समावेश त्यामुळे आमच्या शिक्षणात प्रथमच झाला होता. अर्थातच हे या सुधारणेचं पहिलंवहिलं वर्ष असल्याने ‘उत्तरपेढीचा’ बाजारात प्रवेश झालेला नव्हता! अंतिम परीक्षेच्या प्रश्र्नपत्रिकेतील पन्नास टक्के प्रश्र्न प्रश्र्नपेढीतून निवडण्यात येणार होते. प्रश्र्नपेढीतील प्रश्र्नांची नीट उकल करता आली तर उत्तीर्ण होण्याची त्यामुळे विद्यार्थ्यांना एकप्रकारे हमी मिळाली होती.
अलीकडे इतरत्र रूढ झालेली प्रश्र्नपेढी पद्धती आणि सरांची पद्धती यात काही मूलभूत फरक होते. एक तर त्यातील एकाही प्रश्र्नाचे थेट उत्तर कुठल्याही क्रमिक किंवा संदर्भ पुस्तकात सापडणार नाही याची काळजी घेण्यात आलेली होती. पदार्थविज्ञानातील मूलभूत संकल्पनेचे नीट आकलन झाल्याशिवाय एकाही प्रश्र्नाची उकल करणे शक्य नव्हते. संकल्पनांच्या उपयोजनावर भर देण्यात आला होता. सकृद्दर्शनी कोणताही प्रश्र्न विद्यार्थ्याला सहज सुटेल असा वाटणार नाही अशी योजना होती. जटिल समस्यांना विद्यार्थ्यांनी सामोरं जावं आणि विषयाचं सखोल अध्ययन करून त्या सोडवण्यातला आनंद लुटावा; शिक्षण अर्थपूर्ण व आनंददायक व्हावं; त्यात शिकविण्यापेक्षा शिकण्यावर भर असावा आणि विद्यार्थ्यांनी त्यांची बुद्धिमत्ता पुरेपूर पणाला लावावी हे हेतू त्यामागे होते. ज्ञानार्जनासाठी करायचा अभ्यास आणि परीक्षेतील ‘मार्कार्जनासाठी’ करायचा अभ्यास यांच्यातील परस्परविरोध किंवा फारकत संपुष्टात आणण्याची दिशा त्यात होती.
प्रश्र्नपेढीतील प्रश्र्नांची संख्याही प्रश्र्नपत्रिकेतील प्रश्र्नसंख्येच्या मानाने अफाट होती. ती तयार करताना सरांनी अनेक सहकारी प्राध्यापकांचा सहभाग मिळवण्यात स्वत:चं संघटनकौशल्य पणाला लावलं होतं. हे नंतर कित्येक वर्षांनी मला समजलं. अनेक प्राध्यापकांनाही स्वत:च्या विषयाचे अनेक पैलू नव्याने समजले हा या प्रयोगाचा श्रेयस्कर असा साईडइफेक्ट होता. प्रश्र्नपेढीत अभ्यासक्रमातील सर्व भागांना स्पर्श करणा-या प्रश्र्नांचा अंतर्भाव होता. त्यामुळे परीक्षेतील यशासाठी प्रश्र्नपेढीकडे वळणा-या केवळ परीक्षार्थी वृत्तीच्या मुलांना आता खरेखुरे विद्यार्थी होण्याशिवाय पर्याय नव्हता. या सर्वांवर कळस चढावा अशी सरांची अप्रतिम प्रस्तावना प्रश्र्नपेढीच्या पहिल्याच पानावर छापली होती. प्रस्तावनेचा शेवट करताना ‘अपार कष्ट घेऊन सखोल अभ्यास केल्यानंतरच मिळणा-या यशासाठी माझ्या शुभेच्छा!’ असे खोचक पण प्रोत्साहित करणारे शब्द त्यांनी वापरले होते!
अर्थातच, ही प्रश्र्नपेढी रात्रंदिवस अभ्यास करून, चुकत चुकत योग्य रस्त्यावर येत, कधी खूप निराश होत तर कधी प्रफुल्लित होत, कल्पनाशक्ती लढवून, महाविद्यालयातील झाडाखाली किंवा कँटीनमध्ये मित्रांबरोबर गटचर्चा करून सोडवल्याचा आज एक फायदा जरूर झाला आहे. जटिल समस्या व आव्हानांना सहज सामोरे जाण्याची आणि त्यांची पद्धतशीर उकल करण्याची क्षमता योग्य वयात विकसित झाली. समस्यापूर्तीबरोबरच तिच्या सोडवणुकीच्या प्रक्रियेतही आनंद घेण्याच्या आणि त्यातून स्वत:ला सतत घडवत रहाण्याच्या वृत्तीचा परिपोष झाला. शिक्षण, शिक्षण म्हणजे यापेक्षा वेगळं खरं तर काय असतं?
प्रश्र्नपेढी सोडवण्यात बहुतेक शिक्षकांचा फारसा उपयोग झाला नाही. सगळेच प्रश्र्न वर्षानुवर्षे ठरावीक क्रमिक पुस्तकांच्या हुबेहूब नकलेवर आधारलेल्या त्यांच्या साचेबंद अध्यापन (?) पद्धतीच्या फार फार पलीकडचे होते. त्यामुळे बरेचसे शिक्षक विद्यार्थ्यांबरोबर सहशोधक होण्यापेक्षा हे प्रश्र्न किंवा त्यांची मुद्रणे कशी चुकीची आहेत हे सांगण्यात धन्यता मानत होते!
पण ज्याला आम्ही कधी प्रत्यक्ष भेटलो नाही, पाहिले अथवा ऐकलेही नाही असा सरांमधला प्रयोगशील शिक्षक दूरवरून आम्हाला घडवत होता आणि पुढे महाराष्टाच्या दूरशिक्षणाचा जनक आणि मुक्त शिक्षणाचा शिल्पकार असा लौकिक प्राप्त झालेला हा शिक्षण तज्ञ स्वत:च्या प्रयोगातूनच घडतही होता.
पुण्यापासून दूर असलेल्या, शैक्षणिक साधनांचा, तज्ज्ञ मार्गदर्शकांचा, ज्ञानाच्या अन्य स्रोतांचा तुटवडा असलेल्या भागातील आम्हा विद्यार्थ्यांना या प्रश्र्नपेढीतील प्रश्र्न सोडवताना किती अडचणी येत असतील याची अतिशय संवेदनशील असलेल्या सरांना निश्र्चितच खंत वाटत असावी. पुढच्या काळात त्यांनी इलेक्ट्रॉनिक मिडिया रीसर्च सेंटरमध्ये केलेल्या दृकश्राव्य शिक्षणस्रोत निर्मितीच्या कामात विद्यार्थ्यांच्या या अडचणी त्यावेळच्या तंत्रज्ञानाने सोडवण्याचा प्रयत्न केलेला आपल्याला दिसतो. अगदी अलीकडे शिक्षणात माहिती तंत्रज्ञानाच्या प्रभावी वापराचा त्यांनी ज्या हिरीरीने पुरस्कार केला आहे त्यातही या समस्येची उकल करण्याचा प्रयत्न आपल्याला दिसतो. गेली काही वर्षे इंटरनेटच्या माध्यमातून निर्माण होत असलेल्या ओपन एज्युकेशन रिसोर्सेस (OER) अर्थात मुक्त शिक्षणस्रोत निर्मितीच्या व वितरणाच्या जागतिक चळवळींचा ते सतत पुरस्कार करताना आपल्याला दिसतात तेही यामुळेच.
प्रश्र्नपेढीच्या या शैक्षणिक सुधारणा उपक्रमाला प्रस्थापित प्राध्यापकांनी केलेल्या विरोधाला आणि टीकेला तोंड देणं सरांना भाग पडलं असं विद्यार्थिदशेनंतर मला समजलं. ‘समाजसुधारकांना मित्र थोडे आणि शत्रू अधिक असतात’ असं डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर यांनी म्हटलं होतं. शिक्षण क्षेत्रातील सुधारकांनाही ते तंतोतंत लागू पडतं हे माझ्या लक्षात आलं. फरक एवढाच की येथील शत्रू बहुतेक वेळा छुपे असतात.
सरांचा हा धाडशी प्रयोग प्रस्थापित शिक्षण पद्धती आणि त्यातील हितसंबंधाच्या विरोधातला शांततामय आणि सकारात्मक असा सत्याग्रहच होता. ‘एकवीस अपेक्षित’ प्रश्र्नांना, अपेक्षित वेळात (गाईडस् मधील) अपेक्षित मजकुराची पाठांतरित उत्तरे देण्याच्या प्रथेला या सुधारणेमुळे जोरदार धक्का बसला होता. शिक्षणाच्या सार्वत्रिकीकरणाच्या नावाखाली गुणवत्ता आणि उत्तमता विकासाला पायदळी तुडवणा-या ढोंगी प्रवृत्तीवर तो एक प्रहार होता. ‘‘शिक्षणाचं सार्वत्रिकीकरण म्हणजे अभ्यासक्रमाचं अतिसुलभीकरण; सोप्यासोप्या प्रश्र्नांवर आधारलेल्या परीक्षा आणि लायकी नसूनही जास्तीत जास्त विद्यार्थ्यांना पास करण्यासाठी तयार केलेले नियम!’’ असा सोईस्कर गैरअर्थ काढणा-या व लोकानुनयाच्या आहारी जाऊन अंतिमत: विद्यार्थ्यांचा घात करणा-या तथाकथित शिक्षणतज्ज्ञांना यातून बरंच काही शिकण्यासारखं आहे. सरांनी अगदी तरुणपणी, कुठलंही मोठं पद मिळण्यापूर्वी घेतलेल्या या ठाम भूमिकेतून त्यांची निर्भयता आणि निर्धार दिसून येतो. शिक्षण क्षेत्रात तो आता दुर्मिळ होत आहे.
उत्कृष्ट, उत्तुंग, उत्तम असं आपल्या विषयात काय आहे हे विद्यार्थ्यांना अवघड प्रश्र्नांतून कळावं हा त्यांचा ध्यास आपल्याला फार काही शिकवून जातो. आपल्याला किती उंच चढायचंय, किती मोठी मजल मारायची आहे हे विद्यार्थ्यांना दिसायला हवं आणि त्या आव्हानातून त्यांना अर्थपूर्ण शिक्षणाची प्रेरक शक्ती मिळायला हवी ही कळकळ आपल्याला भावते. आज ज्ञानयुगाचे पडघम वाजत आहेत. पण ज्ञानक्रांतीचा केंद्रबिंदू पश्र्चिमेकडून पूर्वेकडे संक्रमित व्हायचा असेल तर अशा धाडशी प्रयोगांचं सातत्य राखावं लागेल आणि त्यांची व्याप्ती वाढवावी लागेल.
प्रश्र्नपेढीचा उपक्रम फक्त सरांच्या मार्गदर्शनाखाली कार्यरत असलेल्या पदार्थविज्ञान विभागात होत होता. रसायनशास्त्र व गणित या मी घेतलेल्या अन्य विषयात तसं काही नव्हतं. या उपक्रमामुळे पदार्थविज्ञानात रस वाढला आणि पुढे त्यातच पदव्युत्तर शिक्षण घेण्याचंही ठरवलं.

पुढे 1977 साली मी पुणे विद्यापीठाच्या पदार्थविज्ञान विभागात पदव्युत्तर शिक्षणासाठी दाखल झालो. प्रा. एम. आर. भिडे आणि ताकवले सरांच्या स्फूर्तिदायी नेतृत्वाने उजळून गेलेल्या या विभागाचा तो सुवर्णकाळ होता. पुणे विद्यापीठाच्या निसर्गरम्य वातावरणात असलेल्या या विभागात शिक्षण आणि संशोधन या दोनच गोष्टींना स्थान होतं. आंतरराष्टीय दर्जा राखण्याचा प्रयत्न होता. उत्साह आणि आनंद यांनी विलक्षण भारलेलं, पदव्युत्तर शिक्षणाला आणि संशोधनाला पोषक असं निकोप वातावरण होतं.
भूतकाळात रममाण होण्यापेक्षा भविष्यवेधाला प्राधान्य होतं. आयावत ज्ञान शाखांचा, सिद्धांतांचा, तंत्रांचा, उपकरणांचा, प्रयोगांचा अभ्यासक्रमात समावेश करण्यावर कटाक्ष होता. जवळ जवळ सर्वच प्राध्यापकांना आणि संशोधन करणा-या काही विद्यार्थ्यांना प्रगत देशातील विद्यापीठात, प्रयोगशाळात पाठवून जागतिक दर्जाचं अध्ययन, अध्यापन आणि संशोधन कसं करावं ह्याचा प्रत्यक्ष अनुभव दिला जात होता. त्यातल्या श्रेयस्कर परंपरांचं, पद्धतींचं डोळस अनुसरण (अनुकरण नव्हे) करण्याचा प्रयत्न सातत्यानं होत होता. आज ज्याला जागतिकीकरण म्हणतात त्याचे ‘वसुधैव मार्केटम्’ स्वरूपातील नव्हे तर ज्ञानक्षेत्रातील ‘वसुधैव कुटुंबकम्’ स्वरूपातील सुखद वारे आम्ही तीस वर्षापूर्वीच प्रा. भिडे आणि सरांच्या प्रयत्नांमुळे अनुभवले होते.
विद्यार्थी आणि निष्णात प्राध्यापक यांच्यातले संबंध आणि संवाद मोकळ्या आणि अनौपचारिक वातावरणात फुलत होते. वर्गांच्या आणि प्रयोगशाळांच्या बाहेरही अगदी कँटीनमध्ये आणि कॅरमबोर्डवरही प्राध्यापक व विद्यार्थ्यांमध्ये शैक्षणिक संवाद वारंवार आणि सहज होत असत. या सर्वांमध्ये प्रा. भिडे व सर या दोन शिक्षणतज्ज्ञांची कल्पकता, नियोजन, तळमळ आणि ध्यास यांचा पदोपदी प्रत्यय येत असे. एक आदर्श शैक्षणिक वातावरण या प्राध्यापकद्वयीने आपल्या अपार कष्टातून प्रत्यक्षात उतरवलं होतं.
एका प्राध्यापकांच्या शिकविण्याविषयी आम्ही विद्यार्थ्यांनी नाखुषी व्यक्त करताच सरांनी काही तज्ज्ञ प्राध्यापकांचा गट बनवला. त्यात एका सेवानिवृत्त अशा निष्णात व विद्यार्थीप्रिय प्राध्यापकांना त्यांच्या घरी स्वत: तत्परतेने जाऊन सरांनी निमंत्रित केलं. पुढच्याच आठवड्यापासून या उत्कृष्ट प्राध्यापकांचा गट आम्हाला तो विषय शिकवू लागला. काही व्याख्याने स्वत: सरांनीच दिली. ती तर केवळ अप्रतिम होती. इतर विषयांबरोबरच तोही विषय शिकण्याचा मनमुराद आणि अवर्णनीय असा आनंद आम्ही लुटला. भविष्यातील परीक्षेचे ओझे सदैव मानगुटीवर ठेवणा-या विकृत शिक्षण व्यवस्थेपेक्षा वर्तमानातील अध्ययनाच्या आनंदात चिंब भिजवणारी शिक्षणप्रक्रिया कशी असते याचा अनुभव सरांनी आम्हाला दिला होता.
सर स्वत: अनेक व्याख्यानांना पहिल्या रांगेत आमच्याबरोबर बसले, चर्चेत सामील झाले आणि आम्हाला सर्वोत्कृष्ट गुणवत्तेचे शिक्षण मिळत आहे ह्याची त्यांनी स्वत: खात्री करून घेतली.
अनेक व्याख्याने आणि ग्रंथांमधून कधीही नीट समजावून सांगता येणार नाही असा विद्यार्थ्याला केंद्रबिंदू मानणा-या, आनंददायक आणि दर्जेदार शिक्षणप्रक्रियेचा वस्तुपाठ त्यांनी आपल्या आचरणातून आमच्यासमोर ठेवला होता.
पुढे नॅकचे अध्यक्ष झाल्यावर अखिल भारतीय पातळीवरून महाविद्यालयीन व विद्यापीठीय शिक्षणाच्या गुणवत्तेच्या मूल्यमापनाचे निकष ठरवताना सरांनी शिक्षणातील निवेश (input) आणि त्याची निष्पत्ती (output) यापेक्षा शिक्षणाच्या प्रक्रियेला (throughput) गुणवत्ता मूल्यमापनात अनन्यसाधारण महत्त्व दिलेलं आपल्याला दिसतं. राष्ट्रीय पातळीवरील मॅक्रोकॉझममध्ये पोहोचलेल्या त्यांच्यातील शिक्षण सुधारकाचा प्रवास एका छोट्याशा विभागाच्या मायक्रोकॉझममध्ये कसा सुरू होता हे आम्ही जवळून अनुभवलं आहे. अर्थपूर्ण शिक्षणासाठी पोषक अशा मूर्त आणि अमूर्त पातळ्यांवरील शैक्षणिक पर्यावरणाचं महत्त्व, शैक्षणिक उपक्रम आणि संवाद यांच्या सातत्याचं महत्त्व, अध्ययन, संशोधन, अध्यापन आणि मूल्यमापन यातील परस्परपूरकता, संस्थांच्या केवळ इमारतींपेक्षा विद्यार्थ्याच्या विकासाला प्राथमिकता देण्यावरील भर, इ. घटकांचा समावेश असलेली शिक्षणप्रक्रिया कशी परिणामकारक होते हे ज्ञान त्यांनी आपल्या जाणीवपूर्वक कृतीतून व अखंड प्रयोगातून मिळवलं. पुढे हे कर्मशील ज्ञान राष्टीय पातळीवरील नॅकच्या धोरण निश्र्चितीत किती मोलाचं ठरलं हे आपण सगळ्यांनी अनुभवलं आहे.

1978 साली आम्ही ज्यावेळी पदव्युत्तर पदवीच्या दुस-या वर्षाला गेलो तेव्हा सरांची पुणे विद्यापीठाच्या कुलगुरुपदी नियुक्ती झाली. बहुधा ते भारतातले त्यावेळचे सर्वात तरुण कुलगुरू असावेत. विज्ञान शाखेतील प्राध्यापक प्रथमच त्यांच्या रुपाने पुणे विद्यापीठाच्या कुलगुरुपदी नियुक्त झाला होता.
त्यांनी पद स्वीकारून काही दिवसच झाले होते. अशातच एके दिवशी कुलगुरुंची गाडी आमच्या पदार्थविज्ञान विभागाच्या इमारतीसमोर थांबली. कुठलाही गाजावाजा न करता आणि कुठलाही लवाजमा बरोबर न आणता, हातात दहा- बारा उत्तरपत्रिका घेऊन सर शांतपणे समोरच्या एका वर्गखोलीतील शिक्षकांच्या खुर्चीत जाऊन बसले. ते कुलगुरू होण्यापूर्वी जो विषय शिकवत असत त्याच्या चाचणी परीक्षेच्या उत्तरपत्रिका त्यांनी तपासून आणल्या होत्या. या बहुधा त्यांनी तपासलेल्या शेवटच्या उत्तरपत्रिका असाव्यात.
त्यांच्या नेहमीच्या पद्धतीप्रमाणे ज्या विद्यार्थ्यांनी त्या लिहिल्या होत्या त्यापैकी प्रत्येक विद्यार्थ्याला त्याची उत्तरपत्रिका समोर ठेवून अभ्यासक्रमातील कुठली प्रकरणं त्याला नीट समजली आहेत आणि कुठल्यांमध्ये अधिक सखोल अभ्यास करण्याची गरज आहे आणि तो कसा करावा याचं व्यक्तिगत मार्गदर्शन करून दोन तासांनी ते गाडीतून विद्यापीठाच्या मुख्य इमारतीतील आपल्या कार्यालयात परतले.
उत्तरपत्रिकेच्या मूल्यांकनातून विद्यार्थ्याला केवळ गुण मिळून पुरेसे नाही तर त्या गुणांकनाचा अन्वयार्थ त्याला समजला पाहिजे, त्याच्या बलस्थानांचा आणि उणिवांचा अंदाज आला पाहिजे आणि पुढील विकासासाठी आवश्यक दिशा आणि मार्गदर्शन मिळाले पाहिजे हा विचार आपल्या कुलगुरुपदाच्या कार्यबाहुल्यातही त्यांनी कृतीने जपला होता.
आम्ही सर्व विद्यार्थी अक्षरश: अचंबित झालो. कुलगुरू म्हणजे सहसा न दिसणारी व्यक्ती अशीच त्या काळातली प्रतिमा होती. परंतु अध्ययन, अध्यापन आणि मूल्यमापन हे किती परस्परपूरक असतात हे त्यांच्या या प्रत्यक्ष कृतीतून आम्हांला पाहायला मिळालं होतं. अध्ययन-संशोधन-अध्यापन-मूल्यमापन आणि विद्यार्थीविकास हाच विद्यापीठाचा गाभा आहे. कुलगुरुपदाच्या व्यवस्थापनाच्या व्यस्ततेत त्याला दुय्यम स्थान देता येणार नाही याचा मूर्तिमंत वस्तुपाठ एका छोट्याशा कृतीतून त्यांनी घालून दिला होता.

सरांनी कुलगुरुपदाच्या कारकीर्दीच्या पहिल्याच वर्षात 1978 साली इतर प्राध्यापकांच्या सहकार्याने पुणे विद्यापीठात एका भव्य इमारतीत त्यावेळचा आयावत संगणक कार्यान्वित करून विद्यार्थी, संशोधक व छोटे व मोठे उद्योजक यांच्यासाठी तो खुला केला. हा संगणक खूप खर्चीक होता. त्याला लागणारी वातानुकूलन व्यवस्थाच मुळी 40 टनांवर होती. या संगणकाचे कार्ड रीडर, लाईन प्रिंटर, इ. विविध भाग इमारतीत उचलून आणण्यासाठी एकाच वेळी 16-16 कर्मचारी लागले होते हे आम्ही विद्यार्थ्यांनी मोठ्या कुतूहलाने पाहिलं होतं. या संगणक केंद्रात प्रोग्रॅमिंगच्या सायं-अभ्यासक्रमात प्रवेश घेण्यासाठी 400 रुपयांचं शुल्क आवश्यक होतं. ते नाममात्र शुल्क मनिऑर्डरने मला पुण्याला पाठवणं आमच्या कनिष्ठ मध्यमवर्गीय कुटुंबाला त्या काळात बरंच जड गेलं. माझी आई आणि मी यांच्यातल्या त्यावेळच्या पत्रव्यवहारात ते प्रतिबिंबित झालेलं आहे. यावरून विद्यापीठासाठी प्रत्यक्ष संगणक खरेदी करणं किती कठीण गेलं असेल आणि सरांना त्यासाठी दिल्लीत किती कष्ट पडले असतील याची कल्पनाच केलेली बरी.
या संगणकाच्या उद्घाटनप्रसंगी तत्कालीन मुख्यमंत्री श्री. शरद पवार यांनी सरांच्या दूरदृष्टीची आणि पुढाकाराची मुक्तकंठाने प्रशंसा केली होती. याच बनावटीचा संगणक मुंबईला पोलीस खात्यात गुन्हे अन्वेषणासाठी एक वर्षापूर्वीच बसवल्याचं त्यांनी नमूद केलं होतं. संगणकाचं युग येत आहे आणि विद्यापीठांनी त्याकडे दुर्लक्ष न करता पुणे विद्यापीठाचे अनुकरण करावं असं सुचविलं होतं.
एवढी आयावत संगणक सुविधा आपल्या कँपसमध्ये देणारं पुणे विद्यापीठ हे देशातलं पहिलं विद्यापीठ होतं. त्याच वर्षी भारताच्या उद्योगमंत्र्यांनी आयबीएम या संगणक कंपनीला भारतातून गाशा गुंडाळण्यास भाग पाडलं होतं. या पार्श्र्वभूमीवर सरांनी किती क्रांतिकारक आणि सरकारी प्रवाहाविरुद्ध पाऊल टाकलं होतं हे लक्षात येईल.

आजही साधे व्यक्तिगत संगणक घेण्यात महिनोन महिने निविदांचा घोळ घालणारी आणि विकत घेतलेले संगणक खोक्यात पडून ठेवणारी विद्यापीठं पाहिली की सरांनी त्यावेळी केलेल्या कार्याचं महत्त्व लक्षात येतं. त्यासाठी त्यांनी केवढं व्यवस्थापनकौशल्य आणि नेतृत्वगुण पणाला लावले असतील याची कल्पना करता येते. स्थितिशीलतेला गतिमानतेनंच जिंकता येतं हे त्यांच्या कार्यपद्धतीचं वैशिष्ट्य पुढे अनेकदा अनुभवाला येत राहिलं. या संगणक केंद्रामुळेच पुणे हे संगणक अभ्यासक्रमांचं व उद्योगांचं महत्त्वाचं केंद्र म्हणून पुढे येण्यास सुरुवात झाली.
या संगणक केंद्रातून देशातील व परदेशातील अनेक खाजगी व शासकीय उद्योग, शिक्षण, संशोधन आणि सेवाक्षेत्रातील संस्थांना संगणक व माहिती तंत्रज्ञान क्षेत्रात समर्थ नेतृत्व देणारी एक पिढीच निर्माण झाली हा सरांच्या दूरदृष्टीचा आणि आधुनिकतेचा ध्यास घेणा-या शैक्षणिक धोरणाचा परिपाक होता. यानंतर दोनच वर्षांत सॉफ्टवेअर इंजिनियर्सची पहिली तुकडी अमेरिकेला गेली आणि आय. टी. क्षेत्रात भारत एका निर्णायक भूमिकेप्रत जाण्याकडे पहिलं पाऊल पडलं. 1981 ते 1990 च्या दशकाअखेर परदेशात गेलेल्या सॉफ्टवेअर इंजिनियर्सची संख्या एक लाखावर गेली. त्यात पुणेकरांचं प्रमाण लक्षणीय होतं. सरांनी विद्यापीठात आणलेल्या संगणक क्रांतीचं ते एक दृश्यफलित होतं.

या संगणकाच्या आगमनामुळे पुणे विद्यापीठातल्या संशोधनाला नवं परिमाण लाभलं आणि प्रगत जगातील संशोधकांबरोबर राहण्याची क्षमताही प्राप्त झाली. माझ्यासारखे अनेक विद्यार्थी या सुविधेचा उपयोग करून कंप्युटेशनल सायन्सेस्मध्ये दर्जेदार संशोधन प्रकाशित करू शकले. संशोधनासाठी प्रगत संगणन वापरण्यात आजही पुणे विद्यापीठ आघाडीवर आहे त्याची सुरुवात सरांच्या भविष्यवेधी नेतृत्वामुळे झाली.
असा आधुनिकतेचा ध्यास हा सरांनी मांडलेल्या शैक्षणिक ध्येयधोरणांचा आणि व्यूहरचनेचा अविभाज्य भाग असतो हे आजही आपल्या प्रत्ययाला येतं.

1980-81 च्या सुमारास मी पुण्यातील एका अग्रगण्य महाविद्यालयात पदार्थविज्ञान विषय शिकवत होतो. कुलगुरू या नात्याने सरांनी डिपार्टमेंटल कोर्सेसच्या सुधारणा तेव्हा राबवायला सुरुवात केली होती. त्यानुसार प्राध्यापकांना विद्यार्थ्यांच्या आणि समाजाच्या गरजांनुसार अत्याधुनिक ज्ञानावर आधारित स्वत:चे अभ्यासक्रम तयार करण्याचं स्वातंत्र्य देण्यात आलं होतं. अभ्यासक्रम तयार करणं, त्याच्या अभ्यास व प्रयोग साहित्याची निर्मिती आणि जुळवाजुळव करणं, त्याचं अध्यापन करणं, प्रश्र्नपत्रिका काढणं, उत्तरपत्रिका तपासणं आणि निकाल तयार करून विद्यापीठाकडे पाठवून तो विद्यापीठामार्फत जाहीर करून विद्यार्थ्यांना देणं अशी सर्व कामे करण्याचं स्वातंत्र्य असा अभ्यासक्रम सुचविणा-या प्राध्यापकाला किंवा त्यांच्या गटाला विश्र्वासानं देण्यात आलं होतं.
फारच थोड्या प्राध्यापकांनी त्यात सहभाग घेतला. मी मात्र त्यात उडी टाकायचं ठरवलं. त्यावेळी मी 23 वर्षांचा होतो. काही प्राध्यापकांना बरोबर घेऊन त्या धोरणानुसार पुण्यातील मायक्रोप्रोसेसरच्या क्षेत्रातील उद्योगांच्या गरजा लक्षात घेऊन एम्. एस्सी. साठी जे अभ्यासक्रम आम्ही चालवले त्याला उत्तम प्रतिसाद मिळाला. एकही विद्यार्थी बेकार राहिला नाही. ग्रामीण भागातून शिक्षणासाठी पुण्यात आलेली मुलं आत्मविश्र्वासाने उद्योगात प्रविष्ट झाली.
उद्योगांचे प्रतिनिधी नियमितपणे प्रशिक्षित मनुष्यबळाची मागणी करत राहिले. दरवर्षी अभ्यासक्रम आयावत करत रहाणं हे त्यामुळे ओघानंच आलं आणि अर्थातच माझंही ज्ञान आद्यावत होत राहिलं. नवनवीन शिकत रहाणं आणि त्याचा थेट उपयोग विद्यार्थ्यांना त्यांच्या करीअरसाठी होत आहे हे पाहायला मिळणं या सारखा दुसरा कोणता आनंद ख-या शिक्षकाला हवा असतो?
उच्च शिक्षण संस्था आणि उद्योग यांच्यात सामंजस्य, सहकार्य, भागीदारी कशी घडवावी यावर वेळखाऊ आणि निरर्थक परिसंवाद घेण्यापेक्षा सर त्यांच्या प्रत्यक्ष कृतीतून, प्रयोगांतून आणि धाडशी निर्णयांतून किती विलक्षण परिणाम साधत होते याची प्रचीती मला सात वर्षांच्या माझ्या कार्यकाळात मिळत राहिली.
प्रश्र्नपेढीच्या सुधारणेपेक्षा डिपार्टमेंटल कोर्सेस सुधारणेची काही वैशिष्ट्यं मला जाणवली. प्राध्यापकांना सुधारणा वरिष्ठ पातळीवरून पाठवण्यापेक्षा केवळ धोरणनिश्र्चिती वरती करून सर्वात तळातल्या प्राध्यापकालाच सुधारणेचा अग्रदूत आणि ओनर बनवण्यात आलं होतं. ‘टॉप-टू-बॉटम’ पेक्षा ‘बॉटम्स् – अप’ ह्या नव्या अॅप्रोचचा हा उत्कृष्ट प्रयोग होता. आजही सर त्याच अॅप्रोचचा नेहमी पुरस्कार करत असतात. त्याचबरोबर केवळ ज्ञानासाठी ज्ञानप्राप्तीऐवजी, ज्ञानप्राप्तीचा संबंध उद्योगाशी आणि उत्पादक कामाशी लावण्याच्या संकल्पनेला सरांनी या विलक्षण

व्यूहरचनेतून मूर्त स्वरूप दिलं होतं. शिक्षण व शिक्षणसंस्थेच्या कुंपणाबाहेरचं जग आणि समाज यांचा थेट जैवसंबंध जोडण्याच्या त्यांच्या धोरणाचा मला खूप काही शिकवून जाणारा तो अनुभव होता. उद्योगातील लोक आपल्या समस्यांवर चर्चा करायला, कौशल्य प्राप्त केलेल्या विद्यार्थ्यांची मागणी करायला, उद्योगातली इनोव्हेशन्स् शेअर करायला जेव्हा महाविद्यालयात येत तेव्हा आपण शिक्षक असल्याचा अभिमान वाटत असे. अजून नेटाने उच्च गुणवत्तेचं अध्यापन करायला स्फूर्ती मिळत असे. केवळ दुसरी चांगली संधी मिळेपर्यंत नाइलाजाने शिक्षकाची नोकरी करावी असं न वाटता आपण ते करीअर करावं असं यामुळेच मला वाटू लागलं.

1981-82 साली मी पुण्यातील एका महाविद्यालयात शिकवत होतो. त्यावेळी कुलगुरू असलेल्या सरांनी महाविद्यालयीन शिक्षणाच्या पुनर्रचनेचा आराखडा तयार केला होता. कॉलेज व्यवस्थापनाने प्राध्यापकांशी या आराखड्यावर चर्चा आयोजित केली होती. महाविद्यालयीन शिक्षणात व्यवसाय शिक्षणाचा अंतर्भाव करून विद्यार्थ्यांना रोजगाराभिमुख करण्याचं त्यात प्रस्तावित केलं होतं. त्यांच्या सर्वांगीण व्यक्तिमत्त्व विकासाचा विचार त्यात होता. या निमित्तानं एकूणच महाविद्यालयीन शिक्षणाच्या आकृतिबंधात मूलभूत बदल संभवत होता. त्यात शिक्षणाच्या उद्दिष्टांचा समाजाच्या गरजांशी प्रथमच निकटचा संबंध येणार होता. समाजातील विविध उत्पादन प्रक्रियांशी महाविद्यालयीन शिक्षण आणि अर्थातच विद्यार्थी आणि शिक्षक जोडले जाणार होते. महाविद्यालयीन शिक्षणानंतर बहुसंख्य विद्यार्थ्यांना भेडसावणारी बेकारीची शक्यताही काही अंशी कमी होणार होती. यात शहरी आणि ग्रामीण अशा दोन्ही स्तरांवरील समाजाच्या गरजांचा विचार करण्यात आला होता. पदार्थविज्ञान विभागात यापूर्वी प्रकल्पपद्धत आणि कंप्युटर प्रोग्रॅमिंग, मोशन पिक्चर फोटोग्राफी, व्हॅक्यूम टेक्नॉलॉजी, इ. उपयोजित ऐच्छिक विषय अभ्यासक्रमात आणण्याचा यशस्वी प्रयोग सरांनी केला होता. आज या क्षेत्रात आघाडीवर असलेले कित्येक लोक त्यावेळच्या पदार्थविज्ञान शाखेच्या या ऐच्छिक विषयांचे विद्यार्थी आहेत. या विषयांमुळे शैक्षणिक पर्यावरणात विलक्षण उत्साह आणि चैतन्य जाणवत असे; हा माझ्यासारख्या अनेकांचा अनुभव होता.

शिक्षण आणि समाज, शिक्षण आणि उद्योग, शिक्षण आणि उत्पादन व सेवा क्षेत्र परस्पराभिमुख होण्यासाठी केवळ चर्चा किंवा परिसंवाद न करता सरांनी एक स्पष्ट आणि कालबद्ध असा धोरणात्मक आराखडाच महाविद्यालयांच्या विचारार्थ आणि अर्थातच ऐच्छिक स्वीकृतीसाठी ठेवला होता. पण बहुसंख्य महाविद्यालयातील शिक्षकांनी आणि व्यवस्थापनांनी या योजनेकडे पाठ फिरवली. जुन्याच पठडीची, शाखा-उपशाखांच्या बंदिस्त व्यवस्थेची व समाजाच्या गरजांशी, विद्यार्थ्यांच्या रोजगाराशी, त्यांच्या व्यक्तिमत्व विकासाशी दूरान्वयानेही संबंध नसलेली आपली तथाकथित शिक्षणपद्धतीच कशी योग्य आहे, हे नवी योजना उचलून धरणा-या आणि राबवू पाहणा-या तरुण प्राध्यापकांना पटवून देण्यासाठी जुन्यांनी आपलं बुद्धिचातुर्य व वाक्चातुर्य पणाला लावलं.

विद्यार्थी व शिक्षक उद्योगात जाण्याची, उद्योजक शिक्षणात येण्याची, शिक्षण आणि उद्योग क्षेत्रांतील दरी कमी होऊन दोघांचाही दर्जा वाढवण्याची आणि उच्चशिक्षणाचे एक नवे अधिक अर्थपूर्ण व कालसुसंगत प्रारूप देशापुढे ठेवण्याची संधी हुकली. ज्ञान आणि श्रम यांची फारकत करणा-या समाजात अशा सुधारणा करणे किती कठीण आहे हे या निमित्ताने पुन्हा स्पष्ट झालं. खरं म्हणजे तसं म्हणण्यापुरतीही जागा ठेवण्यात आली नव्हती. कारण ती सुधारणा सुरूच होणार नाही याची काळजी घेतली गेली. ही योजना सुरू करून टप्प्याटप्प्याने त्यात अजून सुधारणा करत पुढे जाण्याची सकारात्मक मानसिकता तयार होऊ शकली नाही. नव्या विचारांसाठी, नव्या बदलांसाठी जुनी फौज कामाची नसते ह्याचाच पुन:प्रत्यय आला. डॉ. जे. पी. नाईक यांच्या शैक्षणिक क्रांतीचे अपयश, हे ती क्रांती प्रत्यक्षात आणण्यासाठी जुन्या मानसिकतेच्या नोकरशाहीवर अवलंबून रहाण्यात होतं. त्यांनीच पुढे आत्मपरीक्षण करताना तसं नमूद केलं होतं. तसाच काहीसा हा प्रकार होता. मात्र सरांनी सुचविलेला हा नवा आकृतिबंध खरोखर किती योग्य होता हे हा आराखडा मनापासून स्वीकारलेल्या डॉ. कौंडिण्य यांच्या संगमनेर महाविद्यालयाने अपवादात्मकरीत्या का होईना, निर्विवाद सिद्ध केलं होतं. या आराखड्याप्रमाणे कार्य करणारं ते महाविद्यालय संगमनेर तालुक्यातल्या ग्रामीण विकासाचा केंद्रबिंदू बनलं होतं. विद्यार्थी व प्राध्यापकांमध्ये विलक्षण चैतन्य निर्माण झालं होतं. समाजाचं उत्तरदायित्व स्वीकारणा-या महाविद्यालयास समाज किती भरभरून देतो हेही पाहावयास मिळालं होतं. मी लोकविज्ञान चळवळीचा कार्यकर्ता या नात्याने त्या काळात अनेकदा या महाविद्यालयात गेलो असता या नव्या शिक्षणप्रक्रियेतून निर्माण झालेल्या चैतन्यपूर्ण शैक्षणिक पर्यावरणाचा प्रत्यक्ष अनुभव घेतला होता. या महत्त्वाच्या प्रयोगाची वाचकांना ओळख करून देण्यासाठी संगमनेर महाविद्यालयात त्यावेळी कार्यरत असलेल्या (आणि आता महाराष्ट्र ज्ञान महामंडळात ‘विज्ञान शिक्षणातील उत्तमता विकास’ प्रकल्पाचे नेतृत्व करणा-या) प्रा. चंद्रशेखर देसाई यांची मी घेतलेली मुलाखत वेगळ्या लेखाच्या स्वरूपात या गौरवग्रंथात समाविष्ट केली आहे. जीवन, शिक्षण आणि उत्पादक काम यांची सांगड घालण्याचा सरांनी केलेला हा एक धाडशी प्रयत्न होता. एक महान प्रयोग होता. विद्यार्थी विकास (शिक्षण) आणि सामाजिक विकास या एकाच नाण्याच्या परस्परपूरक बाजू आहेत ही या प्रयोगामागची वैचारिक बैठक होती. सरांच्या समाजविकासकेंद्री शिक्षणविचाराच्या प्रवासातला दृश्य स्वरूपातला तो पहिला मैलाचा दगड होता. पण संगमनेरचे वारे चंदनापुरीच्या घाटात अडले, पुण्यापर्यंत पोहोचले नाहीत याची खंत वाटते. म. गांधींच्या ‘नयी तालीम’ विषयी आचार्य विनोबा भावे यांनी म्हटलं होतं, ‘‘नयी तालीममध्ये ज्ञान आणि काम हे एकाच वेशात अवतरतात. कामामुळे ज्ञानप्राप्ती होते आणि ज्ञानातून फलदायी काम निघते आणि ज्ञान व काम यांच्या मिलाफातून बुद्धीचा विकास होतो.’’ सरांनी काही उत्साही महाविद्यालयांच्या मदतीने एका मर्यादित क्षेत्रात आणि दशकभराच्या मर्यादित कालखंडात का होईना, पण यशस्वी केलेला नयी (नित्यनूतन) तालीमचा हा नवा आविष्कार होता. केवळ पाठ्यपुस्तके, वर्गखोल्या, परीक्षा आणि पदव्यांच्या तुरुंगात अडकलेल्या निरुपयोगी व विद्यार्थ्यांची दिशाभूल करणा-या, त्यांना बेकार बनवणा-या आणि समाजावर बोजा बनवून ठेवणा-या शिक्षणव्यवस्थेला उत्पादक पर्याय उभा करण्याचा आणि व्यक्तिविकास व सामाजिक विकास यांची सांगड घालण्याचा हा त्यांचा प्रामाणिक प्रयत्न होता.

एडिसनने अपार कष्ट व कल्पकतेने संशोधन करून एका घरात दिवा लावणं हेच मुळात पुरेसं क्रांतिकारक असतं. प्रत्येक घरात दिवा लावण्याचं उत्तरदायित्व त्याचं नसून समाजाचं असतं. संगमनेर प्रयोगाच्या यशस्वीतेनंतर तरी त्याचं अनुसरण करणं हे इतर महाविद्यालयांचं उत्तरदायित्व होतं. पण तसं दुर्दैवानं झालं नाही.

अशा व्यापक अस्वीकृतीसदृश बहिष्कारानंतरही सरांनी आपला ध्यास सोडला नाही. उलट या अस्वीकृतीचा अचूक अन्वयार्थ लावून, प्रस्थापितांवर टीका करण्यात वेळ न दवडता, स्वत:त बदल करून त्यांनी मुक्त शिक्षणाच्या दिशेला प्रवास सुरू केलेला आपण पहातो. कारण समाजाशी आणि ज्ञानाशी बांधीलकी मानणारे ते एक विनम्र पण निर्भय असे प्रयोगवीर आहेत. अविचल ध्येयनिष्ठा असलेले, किंचितही न डगमगणारे, संधीसाधू तडजोडी न करणारे, कर्ते सुधारक आहेत.

पारंपरिक विद्यापीठीय शिक्षणाच्या मर्यादांचे पुरेपूर भान आपल्या विविध प्रयोगांतून सरांनी एव्हाना मिळवलं होतं. समाजजीवन आणि शिक्षण यांच्यात अभेद निर्माण करणा-या प्रक्रियेचा शोध हेच या काळापासून त्यांचं ‘लाईफ मिशन’ झालेलं आपल्या लक्षात येईल. अशी समाज विकासकेंद्री शिक्षण प्रक्रिया आपल्या आर्थिक-सामाजिक वास्तवात निर्माण करण्यासाठी पारंपारिक विद्यापीठांची साचेबंद, पुस्तकी शिक्षणव्यवस्था केवळ मर्यादितच नव्हे तर कुचकामी आहे. ती व्यवस्था जितकी अधिक अनुदानकेंद्री होत आहे तेवढी ती समाजविकासकेंद्री बनण्याच्या उत्तरदायित्वापासून अपरिहार्यपणे दूर जात आहे. समाजापासून, त्याच्या गरजा, आकांक्षा आणि समस्यांपासून वेगाने तुटत आहे. ती समाजाभिमुख, उद्योगाभिमुख, ज्ञानाभिमुख होत होत व्यापक होत जाण्याऐवजी केवळ परीक्षाकेंद्री होत होत संदर्भहीन, संकुचित व गैरलागू होत आहे. सर्वसामान्य तळागाळातल्या समाजघटकांना आपला विकास साधण्यासाठी या व्यवस्थेचा उपयोग होणे अशक्य आहे. किंबहुना या व्यवस्थेची परिणती विकसित आणि अविकसित घटकातील दरी वेगाने रुंदावण्यातच होत आहे. याची विदारक जाणीव जितक्या तीव्रतेने सरांना होत गेली तितक्या वेगाने ते पारंपरिक विद्यापीठीय व्यवस्था मागे टाकून मुक्तशिक्षण प्रक्रियेकडे आकर्षित झाले असावेत. याच जाणिवेतून त्यांनी आपल्या लाईफ मिशनसाठी मुक्त विद्यापीठांची प्रयोगभूमी निवडली असावी.

यशवंतराव चव्हाण महाराष्ट्र मुक्त विद्यापीठाची स्थापना करण्यासाठी ते पुण्याहून नाशिकला गेले. या त्यांच्या स्थलांतराचे दूरगामी परिणाम महाराष्टाच्या उच्चशिक्षणावर झालेले आम्हा सगळ्यांना जाणवले. महाराष्टाच्या मुक्त शिक्षणाला सरांच्या रूपाने सर्वांना बरोबर घेऊन जाणारा अध्वर्यू मिळाला. एक दूरदृष्टी असलेला संघटक व नेता मिळाला. एक प्रयोगशील तत्त्वचिंतक मिळाला. एक डोळस समर्थक मिळाला. बदलत्या संदर्भात मुक्त शिक्षणाची उद्दिष्टं, आशय आणि प्रक्रिया सतत गतिमान आणि समाजविकासकेंद्री कशी रहातील यासाठी धडपडणारा असा कर्ता सुधारक मिळाला. मुक्त शिक्षण प्रवाहपतित आणि बंदिस्त व साचेबंद होणार नाही याची खबरदारी घेणारा एक जागल्याही मिळाला. पण पारंपरिक विद्यापीठांमधली डोक्यावर उभी असलेली शिक्षणप्रक्रिया पायावर उभी करण्यासाठी, समाजाशी जोडण्यासाठी धडपडणारा एक विचारवंत दूरदेशी गेल्यासारखं झालं. तो विचार सातत्यानं निर्भयपणे मांडणारा, त्या दिशेने प्रयोग करणारा, चिंतन करणारा, जागतिक प्रवाहांचं भान असलेला, व्यक्तिमत्त्वाला राष्टीय-आंतरराष्टीय परिमाण आणि करिष्मा लाभलेला त्यांच्या तोलामोलाचा शिक्षणतज्ज्ञ गेल्या 25 वर्षात पुढे आला नाही. खाजगीकरण, उदारीकरण व जागतिकीकरण (खाउजा) प्रक्रियांचा शिक्षणक्षेत्रावरील प्रभाव वाढत असतानाच्या ऐन धुमश्र्चक्रीच्या काळात त्यांच्यासारखा ‘समाजविकासासाठी शिक्षण’ या सूत्राचा ध्यास धरणारा कॉंशन्स् कीपर पारंपरिक विद्यापीठीय शिक्षणक्षेत्राच्या पटलावरून दूर जाण्यानं इथला परिवर्तनाचा अजेंडाच धूसर झाला असं माझ्यासारख्या अनेकांना जाणवतं.

तथापि पुढे नॅकचे अध्यक्ष असताना ते पारंपरिक विद्यापीठातील शैक्षणिक सुधारणांचा किती नेटानं पाठपुरावा करत होते हे बघायला मिळालं. त्यांच्या आग्रहामुळे नॅकच्या बंगलोर व अन्यत्र झालेल्या बैठकांमध्ये मला सहभागी होता आलं तेव्हा ते मी जवळून अनुभवलं. त्यांच्या समाजविकासकेंद्री शिक्षणविचाराच्या अंमलबजावणीसाठी नॅकची चौकट आणि व्यवस्था खूप मर्यादित आहे असं मला तेव्हा जाणवलं होतं. त्यांनाही त्याचं भान असावं.

1990-91 सालातली आठवण. त्यावेळी मी सी-डॅक या संस्थेत डॉ. विजय भटकर यांच्या मार्गदर्शनाखाली कार्यरत होतो. सी-डॅक या संस्थेत भारताचा स्वदेशी महासंगणक तीन वर्षात तयार करण्याचा महत्त्वाकांक्षी प्रकल्प नुकताच पूर्ण झाला होता. नव्या अधिक क्षमतेच्या महासंगणकाची निर्मिती करण्यासाठी संशोधन सुरू झालं होतं. या कामाबरोबरच एक्सपर्ट सिस्टीम क्षेत्रातही संशोधन सुरू होतं. रोगनिदानासाठी त्याचं उपयोजन करण्याचे प्रयत्न सुरू होते. सरांना बहुधा त्याची कल्पना असावी.

एक दिवशी ते प्रा. श्री. अ. दाभोलकर यांच्यासह सी-डॅकमध्ये आले. त्यावेळी पुणे विद्यापीठाचे कुलगुरु ही त्यांची ओळख जुनी होत होती. आता ते महाराष्टाला यशवंतराव चव्हाण महाराष्ट्र मुक्त विद्यापीठाचे संस्थापक कुलगुरू म्हणून नव्याने माहित होत होते. प्रा. दाभोलकर यांचीही गणिताचे निष्णात प्राध्यापक ही ओळख जुनी झाली होती. महाराष्टाला ते द्राक्ष प्रयोगपरिवार प्रणेते म्हणून नव्याने माहीत होत होते. महाराष्टातल्या नव्या द्राक्षक्रांतीचे जनक म्हणून त्यांच्याकडे कुतूहलानं पाहिलं जात होतं. द्राक्ष उत्पादकांच्या अनौपचारिक मुक्त विद्यापीठाचे ते अनभिषिक्त कुलगुरूच झाले होते. लोकविज्ञान चळवळीतील कार्यकर्ता या नात्याने माझा प्रा. दाभोलकरांशी व त्यांच्या स्फूर्तिप्रद कार्याशी पूर्वपरिचय होता. त्यांचे बळीराजा या शेती – मासिकातील लेख एकत्र करून ‘विपुलाच सृष्टी’ या शीर्षकाखाली पुस्तकरूपाने आम्ही प्रवाशित केले होते. त्या दोघांना एकत्र बघून मला खूप आनंद झाला. या दोघांनी मिळून प्रयोगपरिवारप्रणित ‘द्राक्ष लागवड एक नवा उद्योग’ असा य.च.म. मुक्त विद्यापीठाचा एक अभिनव अभ्यासक्रम विकसित करायचं निश्र्चित केलं होतं. द्राक्षक्रांती, फलोत्पादन उद्योगक्रांती प्रयोग पारिवारिक भावनेतून अधिक वेगानं महाराष्ट्रभर वाढावी हा प्रा. दाभोलकरांचा उद्देश होता. तर या अभ्यासक्रमातून ‘कामातून ज्ञानप्राप्ती आणि ज्ञानप्राप्तीतून फलदायी काम’ व दोन्हीच्या संयोगातून आर्थिक-सामाजिकविकास हे सूत्र मुक्त शिक्षणात रुजवावं हे सरांचं उद्दिष्ट होतं. द्राक्षपिकावर पडणा-या रोगांचं द्राक्षउत्पादकांनी सांगितलेल्या लक्षणांवरून अचूक रोगनिदान करण्यासाठी सी-डॅकच्या एक्सपर्ट सिस्टीमचा उपयोग कसा करून घेता येईल हा त्या दिवशीच्या चर्चेचा विषय होता. पुढे प्रा. दाभोलकरांशी यासंबंधी ज्या अनेक मूलगामी चर्चा झाल्या त्यांच्या आठवणी अजूनही ताज्या आहेत. सर आणि प्रा. दाभोलकर यांनी या भेटीत जी मांडणी केली होती त्याचा सूत्ररूपाने त्यांच्याच खास परिभाषेतला सारांश इथे देणं आपल्या या लेखाचा जो विषय आहे त्याचा परिपोष करण्यासाठी उपयुक्त ठरेल. ‘‘प्रयोग परिवाराच्या सर्व धडपडीचं प्रमुख सूत्र ‘आपण प्रयोग करू या’ हे आहे. जीवनाच्या प्रत्येक क्षेत्रात नवनवीन आव्हानं सोडवण्यास अशी प्रयोगबुद्धीच नेमके साहाय्य करू शकते. अशा ख-या प्रयोगकृतिशिवाय विज्ञानाच्या जोरावर अनेक अंगी पिळवणूक चालू रहाते. कारण आज उपलब्ध असणारे विज्ञान हे चालू ‘व्यापारी संस्कृती’चे बटीक बनलेले असते. या व्यापारी संस्कृतीने विज्ञानाच्या नावावर जाहिरात करून बाजारात आणलेली औषधे, खते, बांधकाम साहित्य, इ. (व त्याच्याशी निगडित शिक्षणपद्धती) म्हणजेच विज्ञान अशी बहुतांशी सर्व सुशिक्षितांची मनोधारणा बनलेली असते.

या चौकटीबाहेर पडून ‘मूलभूत विज्ञानतत्त्वांचा’ आम्ही एकत्रितपणे स्वत: मूळ तत्त्वापासून अभ्यास करणार व ती तत्त्वे हस्तगत करून नवे प्रयोग करत नवी ‘तंत्रविद्या’ आमच्या परिसराच्या संदर्भात प्रमाणित करणार असं विज्ञानाच्या विरहस्यीकरणाचं (डिमिस्टीफिकेशनचे) सूत्र वापरून प्रयोग परिवारांचं कार्य विविध कार्यगटांत विस्तारतं. महाराष्टातील जनसामान्यांतून उभी राहिलेली ‘वैज्ञानिक द्राक्षक्रांती’ हे याचं ठळक उदाहरण आहे. अर्धा ते तीन एकर क्षेत्र असणा-या शेतक-यांनी द्राक्ष उत्पादनातील अनेक प्रश्र्न पारिवारिक भावनेने प्रयोग करत यशस्वीपणे सोडविले. या क्रांतीने दुष्काळी भागांतील कमी पाण्याच्या क्षेत्रातील शेतकरी स्वत:च्या हिमतीवर यशस्वी द्राक्ष लागवड करत असतो. पूर्वी द्राक्ष उत्पादकांना बँका भांडवल देण्यास तयार नसत. आज या वैज्ञानिक क्रांतीचा विश्र्वास असल्याने बँका स्वत: येऊन एकरी हजारो रुपयांचे भांडवल शेतक-यांना घरपोच देत असतात. या वैज्ञानिक क्रांतीमुळे आता वर्षाला महाराष्टात द्राक्ष उद्योगाकरिता शेकडो कोटींची आर्थिक उलाढाल चालू आहे. भारताच्या चारही टोकांना व परदेशात आपली विक्री-व्यवस्था उभी करून ही क्रांती स्थिरावली आहे. इतकेच नव्हे, तर या पाठोपाठ डाळिंब, आंबा, लिंबू, केळी, बोर, नारळ या फळझाडांमध्ये पण द्राक्षाप्रमाणेच नेमके उत्पादन घेता यावे ही नवी वैज्ञानिक दृष्टी आता यशस्वी वाटचाल करीत आहे.

या क्रांतीसाठी महाराष्ट्रातील दर चौरस फूट जागेवरील सूर्यप्रकाश शंभर दिवसात फळझाडांवाटे गोळा केला तर चौरस फुटामागे चारशे ते सहाशे ग्रॅम वजनाचं फळ मिळालंच पाहिजे हा नवा वैज्ञानिक संदर्भ उपयोगी ठरेल. मग ते द्राक्ष असो, आंबा असो, डाळिंब असो, लिंबू असो, बोर काहीही असो. आता असा प्रयोग करण्यास फक्त आठ-दहा चौरस फूट जागा असलेली गच्ची पण चालू शकते. किंबहुना महाराष्टातील ही द्राक्षक्रांती अशा परसदाराच्या एका वेलावरील प्रयोग-अभ्यासनोंदीतून विकसित होत गेली. कृषी विद्यापीठे व तज्ज्ञ यावर अवलंबून न राहता त्यांना मागे टाकत हे यश संपादन केलं गेलं. अशाच अभ्यासातून द्राक्षवेलींना एकरी रोज पाच हजार लिटर पाणी धारा व पट्टा पद्धतीनं दिलं तरी चालते, हा हिशोब पक्का झाला. त्यामुळे टँकरने पाणी आणून बागा जगवून एकरी विक्रमी पीक मिळविलं गेलं. स्वत:च्या परिसरातील अडचणींचा स्वत:च घरच्या घरी शोध घेत नवे मार्ग प्रमाणित केले गेले. हीच खरी प्रयोगदृष्टी होय. आज हे पदवीधर नसणारे द्राक्षउत्पादक परदेशी व देशी तज्ज्ञांबरोबर आपल्या अनुभवास धरून शास्त्रीय वाद-प्रतिवाद करीत असतात. त्यांच्याकडून स्वत:च्या प्रयोगाबाबत गौरवाची पावती मिळवत असतात.

उच्च दर्जाचं प्रयोगसिद्ध ज्ञानविज्ञान जनसामान्यांना घरपोच, हवं त्या वेळी, हवं त्या स्वरूपात आणि परवडेल अशा मोबदल्यात मिळाले पाहिजे अशी एक नवी शैक्षणिक विचारधारा आता वाढत आहे. आजीवन शिक्षणाला सतत बदलत जाणा-या उत्पादन प्रक्रियेत पर्याय नसल्याने – ‘डीस्कूल सोसायटी -नि:शाल समाज’ ही पुढची दिशा आहे. प्रस्थापित शाळा आजीवन शिक्षणाऐवजी प्रमाणपत्रापुरते आणि त्याबरोबरच थांबणारे शिक्षण देतात. समाजाची प्रशिक्षित, शिक्षित, अशिक्षित अशी चिरफाड करतात. विज्ञानाची मक्तेदारी करून व्यापारी वस्तूविक्रीचे प्रचारक व विव्रेते बनवतात. बहुजनसमाजाला ‘अवैज्ञानिक जीवन’ (विज्ञानाच्या नावावर युरियाच वापरा, टॉनिक, गोळ्या घ्या) जगावयास भाग पाडतात. ज्ञानविज्ञानाचं हे ध्रुवीकरण ‘प्रयोग परिवार’ पद्धतीने तोडता येतं. हा प्रयोग परिवार कार्यपद्धतीचा विशेष आहे. तो आर्थिक-सामार्जिक क्रांतीचा नवा विचार आहे. खरी आर्थिक-सामाजिक क्रांती, भूमी-भांडवल-श्रम यांच्या गुंतवणुकीऐवजी मानवातील साहसोर्मी जागी करत होत असते. विज्ञानाचे एकूण प्राप्त परिस्थितीत नेमकं मर्मग्रहण झालं की, मानवातील साहसी वृत्ती क्रियाशील होत नवी तंत्रविद्या विकसित होते. असं प्रयोग परिवाराच्या विकासकेंद्री शिक्षण प्रणालीचं कार्यसूत्र आहे. या शैक्षणिक प्रक्रियेच्या प्रसारकास ‘मी हे प्रयोग केले. आपण पण एकत्रित परत हे प्रयोग करू. आपल्या परिसरात हे विज्ञान आपणास असे फलदायी ठरेल,’ असे ठाम प्रायोगिक निष्कर्ष मांडता आले पाहिजेत. अशा प्रयोगातून ‘मुक्त विद्यापीठवजा’ अभ्यासवर्ग आज ठिकठिकाणी हे द्राक्षउत्पादक भरवत असतात. ही सर्व कार्यरचना असंस्थात्मक स्वरूपाची असते. यात सहभागी होणारी व्यक्ती आपला खर्च व वेळ देत योगदान देते व नंतर आपण प्रमाणित केलेली तत्त्वे सर्वांसाठी मुक्तपणे उपलब्ध करून देत असते. त्यात सहभाग घेण्यास कायमची सभासद वर्गणी नसते. कोणतीही बाह्य-मदत वा देणगी घेऊन हे कार्य चालत नाही. वस्तू, श्रम, तज्ज्ञबळ, रोख भांडवल, गुडविल, इ. समाजातील अनेक उत्पादक घटकांचा विज्ञानाच्या उपासनेसाठी मेळ घालत ही शिक्षण व विकासप्रक्रिया गोफप्रक्रियेने चालत असते.’’ आजच्या इंटरनेटवरील मुक्त शिक्षणस्रोत चळवळीचा, विकीपिडीयाचा – विकी प्रक्रियांचा, विकी अर्थव्यवस्थेचा व विकी संस्कृतीचा हा विसाव्या शतकाच्या अखेरच्या दशकातला ‘पूर्वजावतारच’ म्हणावा लागेल! प्रा. दाभोलकर आणि सर हे त्यावेळी ग्रामीण समाजाबरोबर राहून व त्यांच्या विकासाशी कटिबद्ध राहूनही आपल्या काळाच्या आणि प्रचलित शिक्षणव्यवस्थेच्या किती पुढे गेले होते हे या भेटीकडे मागे वळून बघताना आज मला जाणवतं. मी तर या प्राध्यापकद्वयींचे त्या दिवशीचे विचार ऐकून आणि तळमळ बघून प्रभावित झालो होतो. आम्हाला सी-डॅकच्या शेजारच्याच इमारतीत पदार्थविज्ञान विभागात आधुनिक पदार्थविज्ञान शिकवणारे प्राध्यापक ताकवले मला आठवले. एका तपानंतरचं त्यांच्यातलं परिवर्तन मी पहात होतो. आधुनिक विज्ञानाच्या क्षेत्रात आणि देशा-परदेशातील आधुनिक वैज्ञानिकांच्या समूहात सहज संचार करताना आम्ही त्यांना पाहिलं होतं. औपचारिक विद्यापीठीय व्यवस्थेतून आणि औपचारिक संस्थात्मक संशोधनातून घडत गेलेली त्यांची एक विशिष्ट एलिट आयडेंटिटी माझ्या मनात पक्की होती. तिला या भेटीत चांगलाच हादरा बसला होता. त्या आयडेंटिटीतील आधुनिक ज्ञानाचा आणि आधुनिक तंत्रज्ञानाचा ध्यास ते एकीकडे जपत, वाढवत होते. पण लोकाभिमुखतेचं एक आगळं वेगळं परिमाण आता त्यांच्या विचारांना आणि कृतींना आणि त्यामुळे त्यांच्या व्यक्तिमत्त्वालाही ठसठशीतपणे लाभलेलं मला जाणवलं.

विद्यापीठीय रचनेच्या पूर्णपणे बाहेर राहून, तसंच संस्थात्मक संशोधन व्यवस्थेच्या चौकटीबाहेर राहून ग्रामीण महाराष्टातल्या अर्धशिक्षित, अपदवीधर द्राक्ष उत्पादकांनी केलेल्या द्राक्षक्रांतीचं, इतक्या खुलेपणानं मनोमन स्वागत करणारे आणि या क्रांतीचं शैक्षणिक अधिष्ठान प्रथम ओळखणारे त्या काळातल्या संस्थात्मक विद्यापीठीय रचनेतले ते एकमेव शिक्षणतज्ज्ञ होते.

शहरी एलिट संस्थात्मक संरचनेच्या चौकटीत काम करणा-या आणि अलीकडच्या प्रत्येक हंगामात भरपूर सीडलेस द्राक्ष स्वस्तात खाणा-या मध्यमवर्गाला या क्रांतीमागच्या मूलभूत प्रेरणांची आणि गोफप्रक्रियेवर आधारलेल्या अनौपचारिक शिक्षणप्रणालीची जाणीव नव्हती. आमच्या प्रचलित शिक्षण व्यवस्थेला त्या व्यवस्थेच्या बाहेर तयार झालेल्या या समाजविकासकेंद्री शिक्षण प्रक्रियेची तर खबरबातही नव्हती. अशा परिस्थितीत सर एका विद्यापीठाचे कुलगुरू असूनसुद्धा या द्राक्ष उत्पादकांनी केलेल्या आर्थिक क्रांतीचे आणि त्यासाठी त्यांनी परस्परातील गोफ प्रक्रियेतून निर्माण केलेल्या प्रयोगशील अशा मुक्तशिक्षण पद्धतीचे मनापासून अभ्यासक बनले होते. आपल्या एलिट आयडेंटिटीच्या पलीकडे जाण्याचं धैर्य त्यांनी दाखवलं होतं. ज्ञान आणि उत्पादक काम यांची सांगड घालत आर्थिक-सामाजिक विकास साधणा-या शिक्षणप्रक्रियेचा जो शोध सर त्यांच्या संगमनेर प्रयोगापासून घेत होते तो आता खूप पुढच्या टप्प्यावर पोहोचला होता. आपल्या देशातल्या दारिद्र्य, उपासमार, बेरोजगारी, इ. अक्राळविक्राळ स्वरूप धारण केलेल्या जटिल समस्यांचं निराकरण प्रयोग-परिवारप्रणित उत्पादक स्वरूपाच्या मुक्तशिक्षण प्रक्रियेत समाजाच्या दुर्बल घटकांना त्वरित आणल्याशिवाय होणार नाही, ही स्पष्ट जाणीव ज्यांना झाली आणि त्या दिशेने आपल्या मुक्तविद्यापीठाची शिक्षणप्रक्रिया नेण्याचा ज्यांनी अपार कष्ट घेऊन प्रयत्न केला असे प्रा. राम ताकवले हे गेल्या 25 वर्षांतले एकमेव शिक्षणतज्ज्ञ आहेत. त्यातील त्यांच्या यशापयशाचं मूल्यमापन जाणकारांनी जरूर करावं. मला त्यांच्या विचाराची दिशा आणि धडपड यांचं विलक्षण अप्रूप वाटतं.

न्यायालयात खराखुरा न्याय मिळतोच असं नाही. पण न्यायालयात जो मिळतो त्याला अपरिहार्यपणे न्याय म्हणावं लागतं! त्याच ‘न्यायाने’ विद्यापीठांच्या इमारतीत खरंखुरं शिक्षण मिळतच असं नाही पण विद्यापीठात जे मिळतं त्याला अपरिहार्यपणे शिक्षण म्हणावं लागतं! या अगतिकतेतून विद्यापीठीय रचनेची सुटका करण्यासाठी या रचनेच्या बाहेर आपल्या परिस्थितीचा सामना करताना केलेल्या जीवनसंघर्षातून सर्वसामान्य फलोत्पादकांनी जर एखादी अनुरूप शिक्षणप्रक्रिया तयार केली असेल तर त्यांच्याकडे पदवी आहे की नाही याला महत्त्व न देता तिचं खुलेपणानं स्वागत करणं, विश्र्लेषक पद्धतीनं सिद्धांतन करणं आणि तिच्यातल्या श्रेयस्कर वैशिष्ट्यांचा नम्रपणानं आपल्या शिक्षणप्रक्रियेत समावेश करून ती शिक्षणप्रक्रिया अधिक अर्थपूर्ण करणं हे प्रयोगशील आणि समाजाभिमुख शिक्षणतज्ञाचं कर्तव्य आहे. ही गतिमानता नसेल तर व्यक्तिगत विकास आणि समाजविकास यांची सांगड घालणारं विद्यापीठ कधी अस्तित्वात येणारच नाही. सरांकडे या प्रेरणांचा स्वीकार करण्यासाठी आवश्यक असलेली निर्भयता आणि नम्रता मला नेहमीच स्फूर्तीदायक वाटते. असेंब्ली लाईनचं जनकत्व ज्याला जगानं अर्पण केलं तो हेन्री फोर्ड त्याचं श्रेय असेंब्ली लाईनच्या तात्त्विक बैठकीला शब्दरूप देऊ न शकलेल्या एका सामान्य खाटकाला देतो. कारण त्या खाटकाने आपल्या दैनंदिन समस्यांपोटी कल्पकतेनं असेंब्ली लाईन सदृश कार्यपद्धतीचा शोध लावून, ती प्रत्यक्षात वापरून आपली कार्यक्षमता वाढवलेली फोर्डने बघितली. सरांनी आपल्या विशिष्ट समाजविकासकेंद्री शिक्षणप्रक्रियेचं सिद्धांतन करताना द्राक्ष उत्पादकांच्या प्रयोग परिवार संकल्पनेचा जो सातत्यानं पुरस्कार केला आहे तो पाहिला की हेन्री फोर्डच्या निर्भयतेची आणि नम्रतेची आठवण होते. सर आणि प्रा. दाभोलकर या दोन दिग्गजांचं एकत्र येणं ही महाराष्टाच्या शैक्षणिक इतिहासातील एक महत्त्वाची घटना होती असं मी मानतो. कदाचित ती डॉ. जे. पी. नाईक या त्या उभयतांच्या समान स्फूर्तिस्थानाच्या प्रेरणेतून झाली असावी. या उभयतांच्या बलस्थानांच्या संयोगातून समाजविकासकेंद्री शिक्षणविचाराने खूप दूरचा पल्ला गाठला असं मला वाटतं. या शिक्षणविचाराच्या प्रवासातला तो आणखी एक मैलाचा दगड होता हे निश्र्चित.

e-Learning, e-Education, e-Governance, e-Empowerment असामान्यांचा जमाना सरत चालला आहे आणि सामान्यांच्या सामूहिक कृतीतून असामान्य सामाजिक ऊर्जा आणि परिवर्तनाचा काळ येत आहे याची चाहूल सरांना खूप पूर्वीच लागली होती. फलोत्पादकांच्या प्रयोगपरिवाराशी मुक्त शिक्षणाची भागीदारी घडवून आणण्याच्या त्यांच्या धोरणात हे स्पष्ट दिसतं. पुढे जगात महाप्रवाह बनणा-या श्रेयस्कर प्रेरणांचं सामर्थ्य त्यांच्या बाल्यावस्थेतच सर आपल्या भविष्यवेधी प्रतिभेने जाणतात. इतरांना पटो वा न पटो त्यांचा जाहीर पुरस्कार करतात व या नवप्रेरणांची शिक्षणाशी समाजविकासासाठी सांगड कशी घालावी या दिशेने प्रयोग सुरू करतात. प्रचलित बंदिस्त शिक्षणव्यवस्था मात्र बरेचदा या प्रेरणांचे महाप्रवाह प्रौढावस्थेत येऊन जगात वेगाने वाहू लागले तरी त्याकडे पाठ फिरवते व अर्थातच कालबाह्य ठरते आणि विद्यार्थी व समाज यांच्या विकासाप्रती असलेल्या आपल्या उत्तरदायित्वापासून खूप दूर राहाते. अशाच एका नवप्रेरणेचा आज महाप्रवाह झाला आहे. तो म्हणजे माहिती तंत्रज्ञान. पण ही प्रेरणा बाल्यावस्थेत असताना तिचा शिक्षणाच्या पद्धतीशी व आशयाशी मिलाफ केला पाहिजे आणि एक नवी शैक्षणिक संस्कृती रुजविली पाहिजे अशी नि:संदिग्ध भूमिका सरांनी सातत्याने घेतलेली आपल्याला दिसेल. चा जो ध्यास त्यांनी गेली दहाबारा वर्षे घेतला आहे. तसा वयाची पंचाहत्तरी ओलांडलेल्या कुठल्याही शिक्षणतज्ज्ञानं कृतिशील पद्धतीने घेतलेला मला महाराष्टात आणि देशात दिसत नाही.

1998 साली सर इंदिरा गांधी राष्टीय मुक्त विद्यापीठाच्या कुलगुरुपदाची कारकीर्द पार पाडून पुण्याला आले, तेव्हा सी-डॅकच्या अॅडव्हान्स्ड कंप्युटिंग ट्रेनिंग स्कूल (ACTS) मधील माझ्या कार्यालयाला त्यांनी भेट दिली. देशपातळीवरील प्रगत संगणन अभ्यासक्रमांबरोबर माहिती-तंत्रज्ञान साक्षरतेचा राज्यव्यापी अभ्यासक्रमही त्यावेळी मी तेथे राबवत होतो. राज्याच्या प्रत्येक जिल्ह्यात हजारो लोक संगणक, साक्षर होत होते. ह्या सर्व अभ्यासक्रमांची पाहणी केल्यावर सरांनी स्वत: संगणक साक्षर होण्याची इच्छा व्यक्त केली. त्यावेळी ते 65 वर्षांचे होते. माझ्याकडील संगणक काही पुस्तके व मदतनिसांच्या सहाय्याने ते अगदी थोड्याच काळात सराईतपणे संगणक वापरू लागले. अनेकांना मी त्यांचे उदाहरण आदर्शादाखल सांगत असे. स्वत: हे तंत्रज्ञान वापरत वापरत शिक्षणातील त्याच्या क्रांतिकारी भूमिकेविषयी, भावी काळातील वापराविषयी त्यांनी आमच्या वारंवार होणा-या भेटीत प्रकट चिंतन केल्याचे आजही आठवते. अशाच एका भेटीत महाराष्ट्राच्या शिक्षण क्षेत्रातील अध्ययन-अध्यापन-मूल्यमापन-व्यवस्थापन, इ. सर्वच क्षेत्रात digital divide माहिती-तंत्रज्ञानाचे सार्वत्रिकीकरण करून नष्ट करण्याच्या कल्पनेवर त्यांनी भर दिला आणि राज्यशासनासाठी असा प्रकल्प तयार करणार असल्याचं सांगितलं. 1999 सालच्या नोव्हेंबर महिन्यात या कामासाठी राज्य शासनाने प्रा. राम ताकवले समिती गठित केली. माझाही त्यात समावेश करण्यात आल्याचं समजलं. माहिती तंत्रज्ञान साक्षरताप्रसार व त्याद्वारे नष्ट करणं आणि माहिती-तंत्रज्ञानाच्या मदतीने शैक्षणिक परिवर्तन घडवत एका नव्या समाजविकासकेंद्री शिक्षणपद्धतीची संरचना निर्माण करणं ही समितीने तयार करण्याच्या प्रकल्पाची उद्दिष्टं ठरवण्यात आली. विसावं शतक संपतानाच्या आणि एकविसावं शतक सुरू होतानाच्या काळात सरांनी माहिती तंत्रज्ञानाच्या साक्षरतेबद्दल ज्या प्रदीर्घ चर्चा माझ्याशी केल्या त्यातून आजीवन शिक्षणाच्या एका नव्या प्रारूपानं आकार घेतला. या प्रारूपाला नंतर महाराष्ट्र ज्ञान महामंडळ हे नाव ठेवलं गेलं. त्यासंबंधी सरांनी जे चिंतन केलं त्याचा सारांश इथे सांगणं सयुक्तिक ठरेल.

एकविसावे शतक हे ज्ञानाचं शतक असणार आहे. मानवी समाज कृषिप्रधान सभ्यता व संस्कृतीतून उद्योगप्रधान व माहितीप्रधान अवस्थांमध्ये गेल्या काही शतकात संक्रमित झाला. एकविसाव्या शतकात तो ‘ज्ञानप्रधान’ सभ्यता व संस्कृती निर्माण करणार आहे.

ज्ञानाधिष्ठित उद्योग, ज्ञानाधिष्ठित अर्थव्यवस्था व ज्ञानाधिष्ठित समाज हे या शतकाचे परवलीचे शब्द होणार आहेत. आपले अस्तित्व टिकवण्यासाठी व्यक्तींना, समूहांना, राष्ट्रांना नवनवीन ज्ञान आत्मसात करण्याची पूर्वी कधीही नव्हती एवढी नितांत आवश्यकता या शतकात भासणार आहे. व्यक्तींच्या, समूहांच्या, राष्ट्रांच्या आणि एकंदर मानवी समाजाच्या अस्तित्वासाठी ज्ञान, विकासासाठी ज्ञान आणि आत्मसन्मानासाठी ज्ञान अशी ज्ञानाची त्रिसूत्री या शतकात सिद्ध होणार आहे.

गेल्या दोन शतकांत श्रीमंत देश अधिकाधिक श्रीमंत होत गेले ते त्यांनी केलेल्या नवीन ज्ञानाच्या प्रचंड निर्मितीमुळे. केवळ विज्ञान-तंत्रज्ञानच नव्हे, तर जीवनाच्या सर्वच क्षेत्रांना स्पर्श करणा-या ज्ञानशाखांमध्ये अत्याधुनिक ज्ञानाच्या निर्मितीचा त्यांनी ध्यास घेतला. हे नवीन ज्ञान समाजातल्या भेदाभेदांना पार करत सर्व स्तरांपर्यंत सतत वेगाने वितरित करण्याचा महाप्रयास केला. हे नवीन ज्ञान जुन्या उपयुक्त ज्ञानाशी जोडत, जुन्या-नव्याचं एकात्मिक व्यवस्थापन केलं. सर्वसामान्यांच्या सर्जनशीलतेला प्रोत्साहन देत या नवीन ज्ञानाचा आर्थिक व सामाजिक विकासासाठी सतत परिणामकारकपणे वापर केला. नवीन ज्ञानाची इंटरनेटद्वारे जोडलेल्या लोकसमूहांच्या सहभागातून सहनिर्मिती, वितरण, व्यवस्थापन आणि उपयोजन अशा विशिष्ट विकासनीतीतून वर उल्लेखिलेल्या त्रिसूत्रीने आकार घेतला.

ज्ञानाधिष्ठित अशा या विलक्षण संरचनेमध्ये कच्चा मालही ज्ञान व पक्का मालही ज्ञानच. नवी उत्पादने व नव्या सेवांचा मुख्य आशय ज्ञानच. त्यातील भौतिक आशय कमी होत जाऊन त्याची जागा ज्ञान घेत आहे आणि तीही कमालीच्या वेगाने. मोबाईल फोनची जी किंमत आपण मोजतो ती त्याच्यातील पदार्थांच्या वजनासाठी नसून त्यामागील विज्ञान, तंत्रज्ञानाच्या बौद्धिक संपदेसाठी म्हणजेच मुख्यत्वे नवकल्पनांच्या आणि ज्ञानाच्या आशयासाठी आहे. जशी कच्च्या मालाची जागा ज्ञान घेत आहे तशीच शारीरिक श्रमाची जागाही बौद्धिक श्रम घेत आहेत. आर्थिक भांडवलाची जागा कर्मशील स्वरूपातील ज्ञान-भांडवल घेत आहे आणि भौतिक किंवा आर्थिक मालमत्तेपेक्षा बौद्धिक मालमत्तेला महत्त्व प्राप्त होत आहे.

या ज्ञानयुगात आपली प्रगती करून घेण्यासाठी प्रत्येकाला केवळ पूर्वीच्या तुटपुंज्या ज्ञानावर व तथाकथित अनुभवांवर विसंबून न राहता रोज नवे आणि कर्मशील ज्ञान संपादन करावे लागेल व उपयोगात आणावे लागेल. अशा निरंतर ज्ञानसाधनेला जर पर्याय नसेल तर आपणा सर्वांना आजन्म विद्यार्थी व्हावे लागेल. मग आपण विद्यार्थी, शिक्षक, शेतकरी, श्रमिक, कामगार, कारागीर, व्यावसायिक, उद्योजक, संशोधक, कलावंत, पुढारी, व्यवस्थापक, गृहिणी, ज्येष्ठ नागरिक, इत्यादींपैकी कोणीही असा. समाजाच्या अशा सर्व घटकांना आजन्म ज्ञानसाधनेसाठी, ज्ञानाधिष्ठित दैनंदिन व्यवहारांसाठी आणि केवळ लिखितस्वरूपातीलच नव्हे, तर जगातील व्यक्तींच्या जाणिवांमधील जिवंत ज्ञानाच्या त्वरित देवाण-घेवाणीसाठी अतिशय सुलभ, स्वस्त, ग्रामीण आदिवासी-दुर्गम भागांपर्यंत सर्वदूर पोहोचू शकणा-या, कार्यक्षम, परिणामकारक आणि द्रुतगती मार्गाची, साधनांची गरज आहे. असा अभिनव आणि कदाचित एकमेव मार्ग म्हणजे संगणक व इंटरनेट यांच्या अफलातून युतीतून-माहिती-तंत्रज्ञानातून-साकार झालेला डिजिटल, व्हर्च्युअल आणि ग्लोबल ज्ञानमार्ग. या अभिनव ज्ञानमार्गाची कास तुम्हां-आम्हांला अनिवार्यपणे धरावी लागेल. त्यामुळे, माहिती-तंत्रज्ञान हा केवळ शालेय किंवा महाविद्यालयीन अभ्यासक्रमातला एक छोटासा (कदाचित ऑप्शनला टाकून बाजूस सारण्याचा किंवा परीक्षेनंतर विसरून जाण्याचा) विषय नाही. केवळ मुलांनी व तरुणांनीच नोकरीसाठी कसाबसा एकदाचा शिकण्याचा किंवा शहरातील व महानगरातील पांढरपेशांनी परदेशांत स्थायिक होण्यासाठी सक्तीने अभ्यासण्याचा विषय नसून तो आपल्या सर्वांच्या आणि विशेषत: ग्रामीण भागांतील युवकांच्या विकासाचा व उन्नतीचा महामंत्र आहे. महाराष्ट्र ज्ञान महामंडळाने हा मंत्र समाजाच्या सर्व घटकांपर्यंत व विशेषत: ग्रामीण भागांपर्यंत पोहोचविला पाहिजे. आपल्या देशाला ज्ञानयुगातील समृद्ध देश बनविण्यासाठी अशा पायाभूत प्रयत्नांची नितांत आवश्यकता आहे. माहिती-तंत्रज्ञान हे गावात सारे विश्र्व आणणारे आणि सा-या विश्र्वाचे एक गाव (Global Village) करणारे क्रांतिकारी तंत्रज्ञान आहे. त्यात जागतिक पातळीवर मूलभूत असे आर्थिक, सामाजिक, राजकीय व सांस्कृतिक परिवर्तन वेगाने घडवून आणण्याची प्रचंड क्षमता आहे. ते केवळ तंत्रज्ञान नसून ज्ञानयुगातील अपरिहार्य अशी जीवनपद्धती बनू पाहत आहे. सर्वसामान्यांच्या माहिती-तंत्रज्ञान साक्षरतेला म्हणूनच अनन्यसाधारण महत्त्व प्राप्त झाले आहे.

माहिती-तंत्रज्ञानाच्या साहाय्याने गेल्या दशकात प्रचंड संपत्तीची निर्मिती भारतात झाली. एवढ्या प्रमाणात संपत्तीची निर्मिती विशेष कौटुंबिक व आर्थिक पाठबळ नसलेल्या वर्गाकडून यापूर्वी कधीही झाली नव्हती. परंतु ही संपत्ती व हे तंत्रज्ञान मूठभरांच्या हातात राहिले व अर्थातच त्याचे फायदेही केवळ त्यांनाच मिळाले. यामागील एक प्रमुख कारण हे की, माहिती-तंत्रज्ञान मुख्यत्वे महानगरांत व शहरांत, इंग्रजी भाषेत व माहिती-तंत्रज्ञान उद्योगाला निर्यातीसाठी तज्ज्ञ मनुष्यबळ पुरविण्यापुरते सीमित राहिले.

आपल्या देशातील विशेषत: ग्रामीण भागातील, इंग्रजी अवगत नसलेल्या 70 टक्के हून अधिक जनतेला निर्यात उद्योगात नव्हे, तर आपल्या दैनंदिन जीवनात या तंत्रज्ञानाच्या सामर्थ्याची महती पटू शकली नाही. ज्ञानयुगात झेप घेण्याच्या आपल्या विकासक्रमातील त्या तंत्रज्ञानाच्या महत्त्वपूर्ण भूमिकेची जाणीव होऊ शकली नाही. आर्थिक व सामाजिकदृष्ट्या वंचित असा मोठा समाजघटक तसेच ग्रामीण भाग या तंत्रज्ञानाच्या फळांपासून वंचित राहिला. हा ‘डिजिटल डिव्हाइड’ आपल्या देशाला समृद्ध बनविण्याच्या मार्गातील सर्वात मोठा अडसर आहे. माहिती-तंत्रज्ञानाच्या साक्षरतेचा अल्पशिक्षित ग्रामीण जनतेमध्येही म्हणूनच हिरीरीने प्रसार केल्यास आपला देश डिजिटल-व्हर्च्युअल-ग्लोबल ज्ञानमार्गावर गतिमान बनेल व आर्थिक-सामाजिक-सांस्कृतिक विकास साधू शकेल. महाराष्ट्र ज्ञान महामंडळाच्या स्थापनेमागील ही समाजविकासकेंद्री भूमिका सरांनी मांडल्याला आता एक दशक पूर्ण होत आहे; पण त्या विचाराची प्रासंगिकता आजही कायम आहे.

e-Learning, e-Education, e-Governance, e-Empowerment असामान्यांचा जमाना सरत चालला आहे आणि सामान्यांच्या सामूहिक कृतीतून असामान्य सामाजिक ऊर्जा आणि परिवर्तनाचा काळ येत आहे याची चाहूल सरांना खूप पूर्वीच लागली होती. फलोत्पादकांच्या प्रयोगपरिवाराशी मुक्त शिक्षणाची भागीदारी घडवून आणण्याच्या त्यांच्या धोरणात हे स्पष्ट दिसतं. पुढे जगात महाप्रवाह बनणा-या श्रेयस्कर प्रेरणांचं सामर्थ्य त्यांच्या बाल्यावस्थेतच सर आपल्या भविष्यवेधी प्रतिभेने जाणतात. इतरांना पटो वा न पटो त्यांचा जाहीर पुरस्कार करतात व या नवप्रेरणांची शिक्षणाशी समाजविकासासाठी सांगड कशी घालावी या दिशेने प्रयोग सुरू करतात. प्रचलित बंदिस्त शिक्षणव्यवस्था मात्र बरेचदा या प्रेरणांचे महाप्रवाह प्रौढावस्थेत येऊन जगात वेगाने वाहू लागले तरी त्याकडे पाठ फिरवते व अर्थातच कालबाह्य ठरते आणि विद्यार्थी व समाज यांच्या विकासाप्रती असलेल्या आपल्या उत्तरदायित्वापासून खूप दूर राहाते. अशाच एका नवप्रेरणेचा आज महाप्रवाह झाला आहे. तो म्हणजे माहिती तंत्रज्ञान. पण ही प्रेरणा बाल्यावस्थेत असताना तिचा शिक्षणाच्या पद्धतीशी व आशयाशी मिलाफ केला पाहिजे आणि एक नवी शैक्षणिक संस्कृती रुजविली पाहिजे अशी नि:संदिग्ध भूमिका सरांनी सातत्याने घेतलेली आपल्याला दिसेल. चा जो ध्यास त्यांनी गेली दहाबारा वर्षे घेतला आहे. तसा वयाची पंचाहत्तरी ओलांडलेल्या कुठल्याही शिक्षणतज्ज्ञानं कृतिशील पद्धतीने घेतलेला मला महाराष्टात आणि देशात दिसत नाही.

1998 साली सर इंदिरा गांधी राष्टीय मुक्त विद्यापीठाच्या कुलगुरुपदाची कारकीर्द पार पाडून पुण्याला आले, तेव्हा सी-डॅकच्या अॅडव्हान्स्ड कंप्युटिंग ट्रेनिंग स्कूल (ACTS) मधील माझ्या कार्यालयाला त्यांनी भेट दिली. देशपातळीवरील प्रगत संगणन अभ्यासक्रमांबरोबर माहिती-तंत्रज्ञान साक्षरतेचा राज्यव्यापी अभ्यासक्रमही त्यावेळी मी तेथे राबवत होतो. राज्याच्या प्रत्येक जिल्ह्यात हजारो लोक संगणक, साक्षर होत होते. ह्या सर्व अभ्यासक्रमांची पाहणी केल्यावर सरांनी स्वत: संगणक साक्षर होण्याची इच्छा व्यक्त केली. त्यावेळी ते 65 वर्षांचे होते. माझ्याकडील संगणक काही पुस्तके व मदतनिसांच्या सहाय्याने ते अगदी थोड्याच काळात सराईतपणे संगणक वापरू लागले. अनेकांना मी त्यांचे उदाहरण आदर्शादाखल सांगत असे. स्वत: हे तंत्रज्ञान वापरत वापरत शिक्षणातील त्याच्या क्रांतिकारी भूमिकेविषयी, भावी काळातील वापराविषयी त्यांनी आमच्या वारंवार होणा-या भेटीत प्रकट चिंतन केल्याचे आजही आठवते. अशाच एका भेटीत महाराष्ट्राच्या शिक्षण क्षेत्रातील अध्ययन-अध्यापन-मूल्यमापन-व्यवस्थापन, इ. सर्वच क्षेत्रात digital divide माहिती-तंत्रज्ञानाचे सार्वत्रिकीकरण करून नष्ट करण्याच्या कल्पनेवर त्यांनी भर दिला आणि राज्यशासनासाठी असा प्रकल्प तयार करणार असल्याचं सांगितलं. 1999 सालच्या नोव्हेंबर महिन्यात या कामासाठी राज्य शासनाने प्रा. राम ताकवले समिती गठित केली. माझाही त्यात समावेश करण्यात आल्याचं समजलं. माहिती तंत्रज्ञान साक्षरताप्रसार व त्याद्वारे नष्ट करणं आणि माहिती-तंत्रज्ञानाच्या मदतीने शैक्षणिक परिवर्तन घडवत एका नव्या समाजविकासकेंद्री शिक्षणपद्धतीची संरचना निर्माण करणं ही समितीने तयार करण्याच्या प्रकल्पाची उद्दिष्टं ठरवण्यात आली. विसावं शतक संपतानाच्या आणि एकविसावं शतक सुरू होतानाच्या काळात सरांनी माहिती तंत्रज्ञानाच्या साक्षरतेबद्दल ज्या प्रदीर्घ चर्चा माझ्याशी केल्या त्यातून आजीवन शिक्षणाच्या एका नव्या प्रारूपानं आकार घेतला. या प्रारूपाला नंतर महाराष्ट्र ज्ञान महामंडळ हे नाव ठेवलं गेलं. त्यासंबंधी सरांनी जे चिंतन केलं त्याचा सारांश इथे सांगणं सयुक्तिक ठरेल.

एकविसावे शतक हे ज्ञानाचं शतक असणार आहे. मानवी समाज कृषिप्रधान सभ्यता व संस्कृतीतून उद्योगप्रधान व माहितीप्रधान अवस्थांमध्ये गेल्या काही शतकात संक्रमित झाला. एकविसाव्या शतकात तो ‘ज्ञानप्रधान’ सभ्यता व संस्कृती निर्माण करणार आहे.

ज्ञानाधिष्ठित उद्योग, ज्ञानाधिष्ठित अर्थव्यवस्था व ज्ञानाधिष्ठित समाज हे या शतकाचे परवलीचे शब्द होणार आहेत. आपले अस्तित्व टिकवण्यासाठी व्यक्तींना, समूहांना, राष्ट्रांना नवनवीन ज्ञान आत्मसात करण्याची पूर्वी कधीही नव्हती एवढी नितांत आवश्यकता या शतकात भासणार आहे. व्यक्तींच्या, समूहांच्या, राष्ट्रांच्या आणि एकंदर मानवी समाजाच्या अस्तित्वासाठी ज्ञान, विकासासाठी ज्ञान आणि आत्मसन्मानासाठी ज्ञान अशी ज्ञानाची त्रिसूत्री या शतकात सिद्ध होणार आहे.

गेल्या दोन शतकांत श्रीमंत देश अधिकाधिक श्रीमंत होत गेले ते त्यांनी केलेल्या नवीन ज्ञानाच्या प्रचंड निर्मितीमुळे. केवळ विज्ञान-तंत्रज्ञानच नव्हे, तर जीवनाच्या सर्वच क्षेत्रांना स्पर्श करणा-या ज्ञानशाखांमध्ये अत्याधुनिक ज्ञानाच्या निर्मितीचा त्यांनी ध्यास घेतला. हे नवीन ज्ञान समाजातल्या भेदाभेदांना पार करत सर्व स्तरांपर्यंत सतत वेगाने वितरित करण्याचा महाप्रयास केला. हे नवीन ज्ञान जुन्या उपयुक्त ज्ञानाशी जोडत, जुन्या-नव्याचं एकात्मिक व्यवस्थापन केलं. सर्वसामान्यांच्या सर्जनशीलतेला प्रोत्साहन देत या नवीन ज्ञानाचा आर्थिक व सामाजिक विकासासाठी सतत परिणामकारकपणे वापर केला. नवीन ज्ञानाची इंटरनेटद्वारे जोडलेल्या लोकसमूहांच्या सहभागातून सहनिर्मिती, वितरण, व्यवस्थापन आणि उपयोजन अशा विशिष्ट विकासनीतीतून वर उल्लेखिलेल्या त्रिसूत्रीने आकार घेतला.

ज्ञानाधिष्ठित अशा या विलक्षण संरचनेमध्ये कच्चा मालही ज्ञान व पक्का मालही ज्ञानच. नवी उत्पादने व नव्या सेवांचा मुख्य आशय ज्ञानच. त्यातील भौतिक आशय कमी होत जाऊन त्याची जागा ज्ञान घेत आहे आणि तीही कमालीच्या वेगाने. मोबाईल फोनची जी किंमत आपण मोजतो ती त्याच्यातील पदार्थांच्या वजनासाठी नसून त्यामागील विज्ञान, तंत्रज्ञानाच्या बौद्धिक संपदेसाठी म्हणजेच मुख्यत्वे नवकल्पनांच्या आणि ज्ञानाच्या आशयासाठी आहे. जशी कच्च्या मालाची जागा ज्ञान घेत आहे तशीच शारीरिक श्रमाची जागाही बौद्धिक श्रम घेत आहेत. आर्थिक भांडवलाची जागा कर्मशील स्वरूपातील ज्ञान-भांडवल घेत आहे आणि भौतिक किंवा आर्थिक मालमत्तेपेक्षा बौद्धिक मालमत्तेला महत्त्व प्राप्त होत आहे.

या ज्ञानयुगात आपली प्रगती करून घेण्यासाठी प्रत्येकाला केवळ पूर्वीच्या तुटपुंज्या ज्ञानावर व तथाकथित अनुभवांवर विसंबून न राहता रोज नवे आणि कर्मशील ज्ञान संपादन करावे लागेल व उपयोगात आणावे लागेल. अशा निरंतर ज्ञानसाधनेला जर पर्याय नसेल तर आपणा सर्वांना आजन्म विद्यार्थी व्हावे लागेल. मग आपण विद्यार्थी, शिक्षक, शेतकरी, श्रमिक, कामगार, कारागीर, व्यावसायिक, उद्योजक, संशोधक, कलावंत, पुढारी, व्यवस्थापक, गृहिणी, ज्येष्ठ नागरिक, इत्यादींपैकी कोणीही असा. समाजाच्या अशा सर्व घटकांना आजन्म ज्ञानसाधनेसाठी, ज्ञानाधिष्ठित दैनंदिन व्यवहारांसाठी आणि केवळ लिखितस्वरूपातीलच नव्हे, तर जगातील व्यक्तींच्या जाणिवांमधील जिवंत ज्ञानाच्या त्वरित देवाण-घेवाणीसाठी अतिशय सुलभ, स्वस्त, ग्रामीण आदिवासी-दुर्गम भागांपर्यंत सर्वदूर पोहोचू शकणा-या, कार्यक्षम, परिणामकारक आणि द्रुतगती मार्गाची, साधनांची गरज आहे. असा अभिनव आणि कदाचित एकमेव मार्ग म्हणजे संगणक व इंटरनेट यांच्या अफलातून युतीतून-माहिती-तंत्रज्ञानातून-साकार झालेला डिजिटल, व्हर्च्युअल आणि ग्लोबल ज्ञानमार्ग. या अभिनव ज्ञानमार्गाची कास तुम्हां-आम्हांला अनिवार्यपणे धरावी लागेल. त्यामुळे, माहिती-तंत्रज्ञान हा केवळ शालेय किंवा महाविद्यालयीन अभ्यासक्रमातला एक छोटासा (कदाचित ऑप्शनला टाकून बाजूस सारण्याचा किंवा परीक्षेनंतर विसरून जाण्याचा) विषय नाही. केवळ मुलांनी व तरुणांनीच नोकरीसाठी कसाबसा एकदाचा शिकण्याचा किंवा शहरातील व महानगरातील पांढरपेशांनी परदेशांत स्थायिक होण्यासाठी सक्तीने अभ्यासण्याचा विषय नसून तो आपल्या सर्वांच्या आणि विशेषत: ग्रामीण भागांतील युवकांच्या विकासाचा व उन्नतीचा महामंत्र आहे. महाराष्ट्र ज्ञान महामंडळाने हा मंत्र समाजाच्या सर्व घटकांपर्यंत व विशेषत: ग्रामीण भागांपर्यंत पोहोचविला पाहिजे. आपल्या देशाला ज्ञानयुगातील समृद्ध देश बनविण्यासाठी अशा पायाभूत प्रयत्नांची नितांत आवश्यकता आहे. माहिती-तंत्रज्ञान हे गावात सारे विश्र्व आणणारे आणि सा-या विश्र्वाचे एक गाव (Global Village) करणारे क्रांतिकारी तंत्रज्ञान आहे. त्यात जागतिक पातळीवर मूलभूत असे आर्थिक, सामाजिक, राजकीय व सांस्कृतिक परिवर्तन वेगाने घडवून आणण्याची प्रचंड क्षमता आहे. ते केवळ तंत्रज्ञान नसून ज्ञानयुगातील अपरिहार्य अशी जीवनपद्धती बनू पाहत आहे. सर्वसामान्यांच्या माहिती-तंत्रज्ञान साक्षरतेला म्हणूनच अनन्यसाधारण महत्त्व प्राप्त झाले आहे.

माहिती-तंत्रज्ञानाच्या साहाय्याने गेल्या दशकात प्रचंड संपत्तीची निर्मिती भारतात झाली. एवढ्या प्रमाणात संपत्तीची निर्मिती विशेष कौटुंबिक व आर्थिक पाठबळ नसलेल्या वर्गाकडून यापूर्वी कधीही झाली नव्हती. परंतु ही संपत्ती व हे तंत्रज्ञान मूठभरांच्या हातात राहिले व अर्थातच त्याचे फायदेही केवळ त्यांनाच मिळाले. यामागील एक प्रमुख कारण हे की, माहिती-तंत्रज्ञान मुख्यत्वे महानगरांत व शहरांत, इंग्रजी भाषेत व माहिती-तंत्रज्ञान उद्योगाला निर्यातीसाठी तज्ज्ञ मनुष्यबळ पुरविण्यापुरते सीमित राहिले.

आपल्या देशातील विशेषत: ग्रामीण भागातील, इंग्रजी अवगत नसलेल्या 70 टक्के हून अधिक जनतेला निर्यात उद्योगात नव्हे, तर आपल्या दैनंदिन जीवनात या तंत्रज्ञानाच्या सामर्थ्याची महती पटू शकली नाही. ज्ञानयुगात झेप घेण्याच्या आपल्या विकासक्रमातील त्या तंत्रज्ञानाच्या महत्त्वपूर्ण भूमिकेची जाणीव होऊ शकली नाही. आर्थिक व सामाजिकदृष्ट्या वंचित असा मोठा समाजघटक तसेच ग्रामीण भाग या तंत्रज्ञानाच्या फळांपासून वंचित राहिला. हा ‘डिजिटल डिव्हाइड’ आपल्या देशाला समृद्ध बनविण्याच्या मार्गातील सर्वात मोठा अडसर आहे. माहिती-तंत्रज्ञानाच्या साक्षरतेचा अल्पशिक्षित ग्रामीण जनतेमध्येही म्हणूनच हिरीरीने प्रसार केल्यास आपला देश डिजिटल-व्हर्च्युअल-ग्लोबल ज्ञानमार्गावर गतिमान बनेल व आर्थिक-सामाजिक-सांस्कृतिक विकास साधू शकेल. महाराष्ट्र ज्ञान महामंडळाच्या स्थापनेमागील ही समाजविकासकेंद्री भूमिका सरांनी मांडल्याला आता एक दशक पूर्ण होत आहे; पण त्या विचाराची प्रासंगिकता आजही कायम आहे.

1 मे 2010 रोजी महाराष्ट्र राज्याच्या स्थापनेला 50 वर्षे पूर्ण होतील. त्यानिमित्ताने महाराष्ट्र राज्याच्या अर्धशतकातल्या व्यापक जडणघडणीत ज्यांनी ऐतिहासिक योगदान दिलं अशा विविध क्षेत्रातील कर्त्या व्यक्तिमत्त्वांची मोजमाप अनेकजण विश्र्लेषक पद्धतीने करतील. या विविधांगी अभ्यासांमधून जी सामायिक श्रेयनामावली लोकांपुढे येईल त्यात प्रा. राम ताकवले यांचं नाव खूप वरच्या क्रमांकावर असेल. महाराष्ट्र राज्याच्या शैक्षणिक विकासाच्या वाटचालीतील अनेक जटिल समस्यांची विधायक पद्धतीने व प्रयोगशील वृत्तीने उकल करण्याचा अहर्निश प्रयत्न ज्या समाजधुरीणांनी स्वत:च्या हिताची पर्वा न करता केला आहे त्यात सरांच्या नावाचा समावेश महाराष्टाच्या इतिहासाचे परखड मूल्यमापन करणा-यांना खचितच करावा लागेल. महाराष्ट्र ज्ञान महामंडळाचे संस्थापक या नात्याने त्यांनी ज्ञानयुगात प्रवेश करू पाहणा-या महाराष्ट्राच्या युवापिढीच्या जडणघडणीत दिलेल्या योगदानाची सुवर्णाक्षरांनी नोंद करावी लागेल.
एकविसाव्या शतकाच्या सुरूवातीस, ज्ञानयुगाची पहाट होत असताना एकीकडे जागतिकीकरण व दुसरीकडे माहिती तंत्रज्ञान या दोन्ही प्रवाहांच्या विलक्षण विस्ताराकडे एकाच वेळी आपल्या युवापिढीसमोरील एक आव्हान व अफाट संधीचे भांडार म्हणून बघणा-या अगदी थोड्या शिक्षणतज्ज्ञांमध्ये सरांचं नाव घ्यावं लागेल. या आव्हानांचे संधीत रूपांतर करण्यासाठी पारंपरिक शिक्षण पद्धतीला प्रभावी पर्याय त्वरित निर्माण करण्यासाठी आवश्यक असलेल्या राजकीय इच्छाशक्तीचे प्रकटन त्यांच्या पुढाकारामुळे व आग्रही पाठपुराव्यामुळेच होऊ शकलं.
महाराष्ट्रातील युवापिढीचा विकास साधायचा असेल तर शिक्षण क्षेत्राला ग्रासणा-या खालील सहाच्या सहा प्रश्र्नांची उकल एकाच वेळी करावी लागेल हे त्यांनी अचूक हेरलं.

1. या राज्यात ज्यांना नव्या ज्ञान युगासाठी शिक्षित-प्रशिक्षित करायचे आहे अशा युवकांची प्रचंड संख्या–अर्थात शिक्षण प्रशिक्षणाच्या व्यापक सार्वत्रिकीकरणाची अपरिहार्यता
2. आंतरराष्ट्रीय स्पर्धेत विकासाची संधी मिळविण्यासाठी व टिकवून ठेवण्यासाठी व्यक्तींना व समाजाला सक्षम बनविणा-या शिक्षणाची वाढती गरज. त्यासाठी आवश्यक असलेल्या उत्कृष्ट शिक्षक, दर्जेदार शैक्षणिक साहित्य व विद्यार्थीकेंद्री शैक्षणिक सेवांचा गंभीर तुटवडा–अर्थात व्यक्तिगत व सामाजिक विकासासाठी उच्च गुणवत्तेच्या शिक्षण-प्रशिक्षणाची अपरिहार्यता (Bigger, Better, Cheaper, Faster, Wider and Deeper
3.  शिक्षण-प्रशिक्षण घेण्यासाठी या प्रचंड संख्येतील युवकांची, पालकांची, वंचित समाजघटकांची व शासनाची असलेली मर्यादित क्रयशक्ती – अर्थात अत्यल्प शुल्कात शिक्षण-प्रशिक्षण मिळविण्याची अपरिहार्यता
4.  प्रचंड संख्येला, उच्च गुणवत्तेचे शिक्षण-प्रशिक्षण अत्यल्प शुल्कात देण्याचा वेग झपाट्याने वाढविण्याची आवश्यकता. 2020 सालातील उज्ज्वल भवितव्याच्या स्वप्नापेक्षा आनंददायी शिक्षणाच्या समान संधी तत्काल मिळविण्याची युवापिढीची सध्याच्या स्पर्धात्मक वास्तवातील अधीरता – अर्थात तत्काल शिक्षण-प्रशिक्षणाची अपरिहार्यता
5. ग्रामीण, आदिवासी, दुर्गम भागातही उच्च गुणवत्तेच्या माफक शुल्कातील शिक्षण प्रशिक्षणाची अनुपलब्धता-अर्थात शिक्षण प्रशिक्षणाच्या सर्वदूर उपलब्धतेची अपरिहार्यता, ज्ञानयुगाच्या वाटेवरच्या डिजिटल दरीवर महासेतू बांधण्याची अपरिहार्यता
6. प्रत्येक युवकाला त्याचा आर्थिक-सामाजिक संदर्भ आणि गरजा लक्षात घेऊन, त्याला मानवेल अशा गतीने व पद्धतीने शिक्षित प्रशिक्षित करण्याची, आत्मविश्र्वास व आत्मसन्मान जागृत करण्याची आवश्यकता-अर्थात प्रचंड विद्यार्थीसंख्येला व्यक्तिअनुरूप शिक्षण-प्रशिक्षण देण्याची अपरिहार्यता -, (Bigger, Better, Cheaper, Faster, Wider and Deeper हा या सहा महासमस्यांचा सारांश!)

गरजूंची प्रचंड संख्या, त्यांची मर्यादित क्रयशक्ती, उच्च गुणवत्तेच्या सेवेचा तुटवडा, सेवा वितरणाच्या वेगाची कमतरता, सेवांच्या सर्वदूर उपलब्धतेवरील भौगोलिक मर्यादा आणि प्रचंड संख्येला सेवांचे व्यक्तीअनुरूप पद्धतीने वितरण करण्यातील अडचणी या सहा समस्या केवळ शिक्षण क्षेत्रालाच ग्रासून राहिलेल्या आहेत असं नाही. सर्वच मूलभूत गरजांच्या क्षेत्रात या समस्यांनी अक्राळविक्राळ स्वरूप धारण केलं आहे. मग ते अन्नधान्याचं क्षेत्र असो वा ऊर्जेचं, आरोग्याचं क्षेत्र असो वा निवार्याचं किंवा वाहतुकीचं असो वा संपर्कव्यवस्थेचं. शिक्षणक्षेत्रातील या समस्यांची उकल करण्यासाठी एका बाजूने सरांनी माहिती तंत्रज्ञानाच्या शिक्षण-प्रशिक्षणातील प्रभावी उपयोगाचा सातत्याने पुरस्कार केलेला आपल्याला दिसतो. शिक्षण-प्रशिक्षणात जर माहिती तंत्रज्ञानाचा ग्रामीण भागाच्या परिस्थितीशी अनुरूप असा वापर केला तर या सहा समस्यांचं निराकरण करता येईल या भूमिकेचा त्यांनी केवळ पाठपुरावाच केला नाही तर त्या दिशेने सतत प्रयोग करण्यासाठी महाराष्ट्र ज्ञान महामंडळापुढे नवनवी बौद्धिक आव्हानं उभी केली.

त्यांनी हेही वेळोवेळी स्पष्ट केलं की हे जटिल प्रश्र्न केवळ माहिती तंत्रज्ञानाचा वापर करून सुटणार नाहीत; तर त्यासाठी हे तंत्रज्ञान गावपातळीपर्यंत कार्यरत करू शकणा-या प्रभावी अशा नव्या समाजनिष्ठ संस्थात्मक संरचनेचीही गरज आहे. या प्रश्र्नावर त्यांनी महाराष्ट्र ज्ञान महामंडळाची निर्मिती करत असताना काढलेलं उत्तर इतर मूलभूत क्षेत्रातील जटिल समस्यांची भारतीय वास्तवात यशस्वी उकल करू इच्छिणा-या सर्वांनाच मार्गदर्शक ठरेल.

त्यांना हे स्पष्टपणे जाणवलं की हे अवघड काम शासकीय क्षेत्राच्या नियंत्रणाच्या प्रेरणेतून होणार नाही. खाजगी क्षेत्राच्या केवळ वैयक्तिक नफ्याच्या प्रेरणेतून होणार नाही. सामाजिक क्षेत्राच्या दानाच्या किंवा औदार्याच्या, दयेच्या प्रेरणेतूनही होणार नाही.

MKCL MS-CIT महाराष्ट्र ज्ञान महामंडळ या अभिनव संकल्पनेच्या माध्यमातून त्यांनी ह्या तीनही क्षेत्रांना या समस्यांच्या पूर्तीसाठी एकत्र आणण्याच्या धोरणाचा आग्रह धरला. या तीनही क्षेत्रांना परस्परपूरक पद्धतीने एकत्र आणताना या क्षेत्रांच्या उणिवांचा संकोच घडवून व त्यांच्या बलस्थानांचा विस्तार करून विद्यार्थ्यांना त्याचा थेट फायदा करून देण्याची रणनीती प्रत्यक्षात आणली. त्यामुळे आपल्याला महाराष्ट्र ज्ञान महामंडळ या संस्थेमध्ये शासकीय क्षेत्राची लोकाभिमुखता, विश्र्वसनीयता व पारदर्शकता तसेच खाजगी क्षेत्राची उद्यामशीलता, सर्जनशीलता, गतिमानता व आर्थिक स्वयंपूर्णता आणि सामाजिक क्षेत्राची परिवर्तनशीलता, मूल्यनिष्ठा व सर्वसमावेशक अशा शाश्र्वत विकासाच्या ध्येयाशी असलेली कटिबद्धता यांचा सुयोग्य संगम झालेला दिसतो. ‘पब्लिक-प्रायव्हेट-कम्युनिटी पार्टनरशिप’ हा सरांनी या महामंडळाला दिलेला गुरुमंत्र आहे. माहिती तंत्रज्ञान क्षेत्रात 2000-2001 साली आर्थिक अरिष्टाने अतिशय प्रतिकूल परिस्थिती निर्माण झाली होती. जगभर अनेक संगणक तंत्रज्ञ बेकार झाले होते. अनेक मोठमोठ्या आयटी कंपन्यांनी दिवाळखोरी जाहीर केली होती. आय.टी. चा उच्चारही निषिद्ध ठरला होता. अशा काळात ह्या प्रकाराकडे एक तात्पुरती घटना म्हणून स्थितप्रज्ञतेने बघत, जग एका सॉफ्टवेअर सिव्हिलायझेशनकडे संक्रमित होत आहे, सर्वसामान्य, वंचित, शोषित समाजघटकांना ज्ञानयुगात आजन्म शिक्षण घेत राहून स्वत:चा विकास साधण्याचा माहिती तंत्रज्ञान हाच एकमेव परवडणारा मार्ग आहे व आपली युवापिढी त्यात मागे पडता कामा नये असा ठाम विश्र्वास जपणा-या काही थोड्या धोरणकर्त्यांमध्ये सर अग्रभागी होते हे नमूद करणे आवश्यक आहे. अशा प्रतिकूल परिस्थितीतही आयटीच्या साहाय्याने शिक्षणाचे मूलभूत परिवर्तन करण्यासाठी ची स्थापना करण्याचा त्यांचा निश्र्चय कधीही डळमळीत झाला नाही. महाराष्ट्र शासनही त्या काळात कर्जबाजारी झालेले असल्याने शासनाकडून कुठल्याही प्रकारचे अनुदान न घेता च्या या संगणक साक्षरता अभ्यासक्रमातून महाराष्ट्राच्या कानाकोप-यातल्या सर्वसामान्य कुटुंबातल्या 45 लक्ष विद्यार्थ्यांना इ-लर्निंग पद्धतीने संगणक साक्षर करण्याचा चमत्कारच त्यांच्या सैद्धांतिक स्पष्टतेतून व धोरणनिश्र्चितीतून झाला. अन्यथा यातील सुमारे 25 लक्ष ग्रामीण विद्यार्थ्यांना कदाचित संगणकाला स्पर्शही करता आला नसता.

हे करताना सुमारे 4 हजार संगणक प्रशिक्षण केंद्रांचे व 25 हजार संगणकांचे जे एकसंध नेटवर्क उभं राहिलं त्याला देशात तोड नाही. या केंद्रांच्या माध्यमातून 25000 युवक-युवतींना पुण्या-मुंबईकडे धाव न घेता त्यांच्या गावातच आद्यावत माहिती तंत्रज्ञान क्षेत्रातील स्वयंरोजगारांच्या संधी उपलब्ध झाल्या. सुमारे दोनशे कोटींवर वार्षिक उलाढाल करणारी एम.के.सी.एल. ही कंपनी केवळ नफ्याचा धनसंचय करीत न बसता नफ्याच्या फेरगुंतवणुकीतून पुन्हा सामाजिक हिताचे व नवकल्पनांवर आधारलेले प्रकल्प कसे साकारेल व आपले सामाजिक उत्तरदायित्व कसे सांभाळेल यावर सरांचा कटाक्ष असतो. हे वेगळेपणही तेच जपू शकतात हेही नोंदविलं पाहिजे.

त्यांच्या मार्गदर्शनाखाली महाराष्ट्राच्या प्रत्येक जिल्ह्यात व प्रत्येक तालुक्यात एकविसाव्या शतकाच्या वास्तवतेला सुसंगत अशा माहिती तंत्रज्ञानावर आधारित असलेल्या शिक्षण-प्रशिक्षणाचा महाप्रकल्प व महाप्रयोग विस्तारत आहे. शालेय शिक्षणापासून ते महाविद्यालयीन शिक्षणापर्यंत सर्व क्षेत्रांना या प्रयोगातून परिवर्तनाची प्रेरणा मिळत आहे. इतरांना शैक्षणिक सुधारणेचा उपदेश करण्यापेक्षा त्यांनी स्वत:च्या प्रयोगांमधून शिक्षणाच्या नव्या प्रणालीचा विकास घडवून आणण्यासाठी जे योगदान दिलं आहे ते विलक्षण मोलाचं आहे. शिक्षण-प्रशिक्षणाच्या या प्रक्रियेची व्याप्ती व प्रयोजन बदलत नेऊन ग्रामीण भागातील उत्पादन व सेवा क्षेत्रांमध्ये या प्रणालीचा विस्तार करण्याचा त्यांचा आग्रह आहे. त्यातून सामाजिक भांडवलाचं वितरण करत महाराष्ट्र दारिद्र्यमुक्त करण्याचं स्वप्न ते बघत आहेत.

MKCL त्यांच्या स्फूर्तीतून उभ्या राहिलेल्या एम.के.सी.एल. या संस्थेचा विस्तार आता भारतातील इतर राज्यांत व परदेशांमध्ये होत आहे ही अभिमानास्पद बाब आहे. राजस्थान सरकारने च्या धर्तीवर व एम.के.सी.एल. च्या सहकार्याने ही कंपनी नुकतीच स्थापन केली ही सरांच्या सैद्धांतिक स्पष्टतेला महाराष्ट्राबाहेरील एका राज्य सरकारने दिलेली फार मोठी पावती आहे. महाराष्ट्रात त्याची स्थापना करताना त्यांच्यासारख्या एका पायोनिअर विचारवंताला किती दिव्यांमधून जावं लागलं, शासनात ही नवकल्पना पटवून देण्यासाठी 1999 ते 2001 या काळात किती सहनशीलपणे आपलं बुद्धिचातुर्य पणाला लावावं लागलं याची मला खूप जवळून कल्पना आहे. त्यावेळी झालेल्या सर्व बैठकींना त्यांच्याबरोबर मी उपस्थित होतो. त्या निमित्ताने डेक्कन क्वीनमधून पुणे-मुंबई-पुणे प्रवास अनेक वेळा त्यांच्यासोबत करण्याची संधी मला मिळाली. महाराष्ट्र ज्ञान महामंडळाच्या निर्मितीपूर्व काळातील त्या प्रत्येक प्रवासात त्यांनी केलेलं तत्त्वचिंतन पुढच्या वाटचालीत खूपच मार्गदर्शक ठरलं. महामंडळाच्या वेगळेपणाचं आणि यशाचं ते रहस्य आहे.

डिजिटायझेशन, व्हर्चुअलायझेशन, (मोबाईल टेलिफोनीतून विस्तारणारं) मोबीलायझेशन आणि पर्सनलायझेशन हे चार महाप्रवाह माहिती तंत्रज्ञानाच्या MKCL नवनव्या आविष्कारांतून आज जगभर स्थिरावत आहेत. त्यांचा उपयोग करून ‘दर्जेदार शिक्षण सर्वांना सर्वत्र’ मिळण्यासाठी सरांनी महाराष्ट्र ज्ञान महामंडळ व इतर मित्रसंस्थांच्या सहकार्याने विद्यार्थ्यांसाठी महाराष्ट्र ऑलिंपियाड अभियान, प्रयोग परिवार केंद्र, लर्निंग होम्स, मुक्त शिक्षणस्रोत निर्मिती, शिक्षकांसाठी बॅचलर ऑफ ई-एज्यूकेशन असे अनेक प्रकल्प प्रायोगिक स्वरूपात सुरू केले आहेत. आपल्या वयाच्या पंचाहत्तराव्या वर्षानंतरही त्यांचा या प्रकल्पांच्या निर्मितीतला आणि दैनंदिन कार्यान्वयनामधला उत्साह तरुणांना लाजवेल असाच आहे. म्हणूनच मी त्यांचे सर्वात तरुण टीम मेंबर असा त्यांचा उल्लेख करतो.

या प्रकल्पांविषयी आमच्या सततच्या चर्चांमधून समाजविकासकेंद्री शिक्षणाचा अनुभव विद्यार्थ्यांना आणि शिक्षकांना कसा येईल याकडे त्यांचा कटाक्ष असतो. शिक्षणातील उत्तमता विकास हा व्यक्तिवादी स्पर्धात्मकतेच्या आणि पुस्तकी परंपरेत बंदिस्त न होता सामाजिकीकरणाच्या आणि जीवनाभिमुखतेच्या दिशेने नेण्यासाठी ते प्रयत्नशील असतात. रचनावादी शिक्षणप्रणालीचा, गटशिक्षणाचा तसेच सिच्युएटेड लर्निंगप्रणालीचा ते सातत्यानं पुरस्कार करतात. महाराष्ट्र ज्ञान महामंडळाची ई-लर्निंग व ई-गव्हर्नन्स् टेक्नॉलॉजी त्यासाठी कशी सक्षम करावी यासंबंधी ते मौलिक असं प्रकट चिंतन करतात. केवळ आयोजनाच्या कर्मकांडांत अडकलेल्या सध्याच्या शिक्षणव्यवस्थेला प्रयोजनाकडे लक्ष केंद्रित करायला प्रवृत्त करण्यासाठी ते सतत प्रयत्नशील असतात. येत्या दोन-तीन वर्षात या प्रयोगांचे निष्कर्ष आपल्याला पर्यायी शिक्षणप्रणाली विकसित करण्यासाठी दिशादर्शक ठरतील असं मला वाटतं.

दारिद्र्यमुक्त आधुनिक महाराष्ट्र हे सरांच्या समाजविकासकेंद्री शिक्षणविचाराचं पुढचं उद्दिष्ठ आहे. डॉ. महंमद यूनूस यांच्या नोबेल पारितोषिकाने गौरविलेल्या कार्याचा संदर्भ या उद्दिष्टाशी निगडित आहे. प्रत्येक व्यक्ती व कुटुंबाला आत्मसन्मानाने आणि प्रतिष्ठेने जगण्यासाठी उत्पादक काम आणि उपजीविका मिळायला हवी. सर्वांना राहणीमान, काम आणि सांस्कृतिक क्षेत्रात किमान पातळीवरील सुविधा मिळायला हव्यात. मानवी मूल्यांवर आधारलेल्या सांस्कृतिक विकासासाठी आणि सक्षमीकरणासाठी सर्वसामान्यांमध्ये जागृती करायला हवी. या तीन उद्दिष्टांच्या पूर्तीसाठी उत्पादक काम आणि शिक्षण यांची समाजनिष्ठ सांगड घालणं त्यांना अपरिहार्य वाटतं. जसं पूर्वी द्राक्ष उत्पादकांच्या प्रयोगपरिवार पद्धतीकडे त्यांनी खुलेपणानं पाहिलं तसंच अलीकडे ते महिला बचतगटांच्या कार्यपद्धतीकडे खुलेपणानं बघत आहेत. स्वयंसहायता गटांना उपयुक्त अशी उत्पादक काम आणि ज्ञानप्राप्ती यांची सांगड घालणारी नवी शिक्षणप्रणाली त्यांना अभिप्रेत आहे. त्यासाठी माहिती तंत्रज्ञानाच्या अनुरूप वापराची आणि सामाजिक भांडवलाच्या सहनिर्मितीची आवश्यकता ते हिरीरीने मांडतात. दारिद्र्यनिर्मूलनासाठी आवश्यक असलेल्या नैसर्गिक भांडवलाच्या आणि सामाजिक भांडवलाच्या सहनिर्मितीचा आणि संवर्धनाचा मार्ग ते शोधत आहेत. समाजातल्या विविध सेवाभावी संस्थांचा आणि स्वयंस्फूर्त प्रवाहांचा ते या दिशेने सखोल अभ्यास करत आहेत. त्यातून काही प्रयोगविषय पुढे येत आहेत.

माझी अशी खात्री आहे की या चिंतनातून आणि प्रयोगांमधून येत्या तीन वर्षात ते आपल्याला दारिद्र्यमुक्त आणि आधुनिक अशा महाराष्ट्राच्या उभारणीसाठी आवश्यक असलेली समाजविकासकेंद्री शिक्षणविचाराची प्रयोगसिद्ध अशी नवी आवृत्ती निश्र्चित देतील. हा ज्ञानसूर्य त्यावेळी ऐंशिव्या वर्षात संक्रमण करत असेल. या तापहीन मार्तंडाच्या त्या सहस्रचंद्रदर्शनाकडे म्हणूनच मी आशेने बघत आहे.

प्रा. राम ताकवले यांच्या समाजविकासकेंद्री शिक्षणविचाराचा वरील बारा भागांमध्ये शोध घेण्याचा प्रयत्न केला आहे. या लेखाचा शेवट करताना या विशिष्ट विचाराच्या उत्क्रांतीमागील प्रेरणास्रोतांना ओझरता स्पर्श करणे आवश्यक वाटते.

• आधुनिक विज्ञानाच्या अध्ययन-अध्यापनातील उत्कृष्टता व ती साधणा-या प्रक्रियेचं मॉस्को विद्यापीठातील आपल्या संशोधन वास्तव्यात सरांनी केलेलं सखोल परिशीलन;
• जीवनासाठी आणि जीवनाकरवी आजीवन शिक्षण (learning for life, learning through life and learning throughout life) ही महात्मा गांधींची नयी तालीम संकल्पना;
• भक्षकांच्या, बांडगुळांच्या, शोषकांच्या अर्थव्यवस्थेऐवजी, तसेच स्वत:ला अधिक घेऊन दुस-याला कमी देणा-या व्यापारी अस्थिर अर्थव्यवस्थेऐवजी, सर्वांनी सतत इतरांकडून घेत रहाण्याऐवजी इतरांना देत रहाण्याची सेवानिष्ठा अशी डॉ. जे. सी. कुमारप्पांनी संशोधिलेली चिरस्थायी अर्थव्यवस्थेची संकल्पना;
• ज्ञानप्राप्ती आणि फलदायी उत्पादक काम यांच्यातील अभेद स्पष्ट करणारी व त्यातून बुद्धीचा आणि समाजाचा विकास साधणारी विनोबांची जीवनशिक्षणविषयक दृष्टी;
• शांतिनिकेतनच्या जोडीने श्रीनिकेतन ची स्थापना करून श्रमावर आधारलेल्या उत्पादक कामाला शिक्षणाच्या मुख्य प्रवाहाचा अविभाज्य घटक बनविणारी गुरुदेव रवींद्रनाथांची संकल्पना;
• शिक्षणातील परिवर्तनासाठी जयप्रकाश नारायण यांची रचनात्मक संघर्षाची रणनीती;
• शेतक-यांच्या कंगाल स्थितीचं- अविद्येने शूद्रत्व आले – असं महात्मा फुल्यांनी मांडलेलं परखड विश्लेषण;
• ज्या घाम गाळणा-या श्रमिकांच्या कष्टामधून साम्राज्याचा बहुतांश महसूल गोळा होतो आणि जे राष्ट्राचे खरेखुरे पोशिंदे आणि आधारस्तंभ आहेत अशा सर्व शूद्रांना त्यांच्या गरजा भागविणा-या, त्यांच्या शूद्रत्वावर मात करण्यासाठी उपयुक्त अशा सार्वत्रिक शिक्षणाचा म. फुल्यांनी हंटर कमिशनपुढे धरलेला आग्रह;
• विद्येविना मति गेली, मतिविना गति गेली ।
  गतिविना वित्त गेले, वित्ताविना शूद्र खचले ।
  इतके सगळे अनर्थ एका अविद्येने केले ।।
  या परिस्थितीवर मात करत
  विज्ञाने प्रयोग मति आली, प्रयोग मतिने तंत्रनीती लाभली ।
  तंत्रनीतीने प्रगती साधली, प्रगतीने वित्त आले ।
  वित्ते शूद्रत्व गेले, हे सर्व प्रयोग विद्येने केले ।।हे तळागाळातील शेतक-यांच्या समृध्दीसाठी आयुष्यभर प्रयोगात असणा-या म. फुल्यांकडून स्फूर्ती
  घेऊन प्रा. श्री. अ. दाभोलकरांनी प्रयोगपरिवार संरचनेत हुकमी, विक्रमी द्राक्षपीक घेऊन सिध्द
  केलेलं नवचिंतन;
• पाउलो फ्रेअरीची शोषितांच्या, दडपलेल्यांच्या जाणीव जागृतीची ‘पेडॅगॉगी ऑफ द ऑप्रेस्ड’ या ग्रंथामधून मांडलेली संकल्पना;
• डॉ. जे. पी. नाईक यांची प्रौढ साक्षरतेची, प्रौढ शिक्षणाची आणि दर्जेदार शिक्षणाचं सार्वत्रिकीकरण करण्याची संकल्पना;
• कर्मवीर भाऊराव पाटलांनी रयत शिक्षण संस्थेच्या माध्यमातून वटवृक्षाप्रमाणे विस्तारत नेलेल्या तळागाळातल्या लोकांमधली ‘कमवा व शिका’ तत्वावर आधारलेली स्वावलंबी, स्वयंस्फूर्त शिक्षणप्रसाराची संकल्पना;
• सर जॉन डॅनियल व कॉमन वेल्थ ऑफ लर्निंगमधील इतर शिक्षणतज्ञांनी विस्तारत नेलेली विकासनिष्ठ शिक्षणाची संकल्पना;
• एम. आय्. टी (बोस्टन) विद्यापीठीतून साकारलेली मुक्तशिक्षण स्त्रोतांची नवकल्पना व तिचे पुढे जागतिक चळवळीत होत असलेले रूपांतर;
• विकीपीडीया, विकी प्रक्रिया विकी अर्थशास्त्र यांना समाजात मिळत असलेला वाढता प्रतिसाद;
• बचत गटांच्या चळवळीचा प्रचंड विस्तार व त्यातील स्वावलंबनातून, सहकारातून आणि स्वयंसंघटनातून दारिद्र्य निर्मूलनाचा वंचित लोकसमूहांनी घेतलेला ध्यास;
• त्या चळवळीशी निगडित असं डॉ. महंमद यूनूस यांचं कार्य व सिध्दांतन;
• माहिती तंत्रज्ञानाच्या नवनव्या आविष्कारातून पुढे आलेल्या डिजिटायझेशन, व्हर्चुअलायझेशन, मोबिलायझेशन आणि पर्सनलाझेशन या जागतिक महाप्रवाहांमुळे भारतातील ग्रामीण भागातही विस्तारत असलेल्या जोडलेल्या समाजाच्या नव्या आकांक्षा, कार्यप्रणाली, जीवनशैली, परस्पर संवादाच्या, सहकार्याच्या, स्वसंघटित होण्याच्या अगदी वेगळ्या व भूतकाळाला पूर्णपणे अपरिचित अशा पध्दती;
• या सर्वांवर आधारलेले शिक्षणाचे नवे आकृतिबंध
• यातील बहुतेक संकल्पनांना लाभलेला भारतातल्या शोषित घटकांच्या जटिल समस्यांचा व जीवसंघर्षाचा संदर्भ

या सगळ्यांचा समन्वय साधण्याचा सर एखाद्या प्रयोगशील वैज्ञानिकाच्या शिस्तीने आणि सर्वसामान्यांच्या चिरस्थायी विकासासाठी समर्पित असलेल्या समाजसुधारकाच्या चिकाटीने, मूल्यनिष्ठेने आणि ध्येयनिष्ठेने प्रयत्न करत आहेत. दिग्गज पूर्वसूरींच्या विचारांचं, कार्याचं आणि तत्वचिंतनाचं परिशीलन करत आहेत. त्याला आधुनिक विज्ञान आणि तंत्रज्ञानाची जोड कशी देता येईल यावर विचार करत आहेत. जागतिक पातळीवर आकार घेत जाणा-या तंत्रवैज्ञानिक, आर्थिक, सामाजिक, सांस्कृतिक, वैचारिक महाप्रवाहांची सातत्याने चिकित्सा करत आहेत. त्यातील श्रेयसाशी सकारात्मक दृष्टीकोनातून कसं जोडून घेता येर्इल यावर चिंतन करत आहेत. आपल्या समाजाच्या बदलत्या समस्यांचे भान राखत, त्यात निर्माण होत असलेल्या विकास प्रक्रिया, लोकचळवळी, इत्यादीचा मागोवा घेत आहेत.

आपल्या समाजाच्या दीर्घकालीन गंभीर समस्यांवर मात करु शकेल अशी शिक्षण प्रणाली या सर्व बाबींचा विचार करून आणि स्वतःच्या सर्जनशीलतेची पराकाष्ठा करून विकसित करण्याचा त्यांचा ध्यास अखंड सुरूच आहे. त्यांचा समाज-विकासकेंद्री शिक्षणविचार याच प्रक्रियेतून रोजच अधिक प्रगल्भ आणि परिपक्व होत आहे हे मी जवळून अनुभवतो आहे. त्यांच्यासारख्या आजीवन विद्यार्थ्याला, प्रयोगवीराला आणि समाजनिष्ठ तत्वचिंतकाला या कार्यात पुरेपूर सहकार्य करणं हेच माझं कर्तव्य आहे आणि अहोभाग्य ही.